Zmiana wyceny lub wartości przenoszonych składników majątkowych w toku reorganizacji korporacyjnych | Co do zasady

Wycena składników majątkowych w toku reorganizacji korporacyjnych jest wymaganym elementem, służącym ustaleniu ich wartości przy przeniesieniu z jednej spółki do innej w wyniku podziału czy połączenia. Jednak procedura reorganizacji spółek często jest długotrwała i w jej trakcie może dojść do zmiany składników przenoszonych aktywów lub pasywów na skutek typowych lub nadzwyczajnych okoliczności. Zmianie może ulec również sama wycena tych składników. W konsekwencji pojawia się zasadnicze pytanie, na ile takie zmiany powodują konieczność modyfikacji wymaganej dokumentacji, w tym planu połączenia czy podziału, a na ile można te zmiany uwzględnić w dokumentacji księgowej bez konieczności powtarzania całej procedury reorganizacyjnej.

Omawiane w artykule zagadnienie powstało na tle sprawy, w której przeprowadzany był podział spółki i przeniesienie określonych składników majątkowych na nowo powstałą spółkę. Pierwotnie w planie podziału spółka przyjęła wycenę bilansową przenoszonych aktywów. Następnie jednak zlecono wycenę rynkową, z której wynikała istotna różnica w wartości przenoszonych aktywów. W efekcie pojawiło się zasadnicze pytanie, czy dopuszczalne jest (a jeśli tak, to na jakich zasadach) zmodyfikowanie dokumentacji i dostosowanie jej do aktualnych danych, przy jednoczesnym zwiększeniu kwoty agio w ramach podwyższenia kapitału zakładowego spółki przejmującej.

Argument przemawiający za taką możliwością był prosty: w toku kilkumiesięcznej reorganizacji prowadzona jest normalna działalność gospodarcza, w efekcie której może dojść do zmiany wartości przenoszonych aktywów. Z kolei jako kontrargument można podnieść, że zmiana metodologii wyceny nie jest tożsama ze zmianą składu czy wartości majątku, zaś wycena podawana w dokumentacji reorganizacyjnej służy wskazaniu wartości, która ma następnie przełożenie na dane finansowe spółki przejmującej oraz na prawa udziałowe wspólników uczestniczących w podziale, którzy w oparciu o te dane podejmują określone decyzje zgodnie z procedurą przewidzianą w przepisach.

Regulacje dotyczące ustalenia wartości przenoszonego majątku

W tym miejscu warto prześledzić regulacje ustawowe odnoszące się do poszczególnych rodzajów reorganizacji korporacyjnych.

W przypadku łączenia spółek do planu połączenia należy dołączyć ustalenie wartości majątku spółki przejmowanej bądź spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki, na określony dzień w miesiącu poprzedzającym złożenie wniosku o ogłoszenie planu połączenia oraz oświadczenie zwierające informację o stanie księgowym spółki sporządzoną dla celów połączenia na dzień, o którym mowa powyżej, przy wykorzystaniu tych samych metod i w takim samym układzie jak ostatni bilans roczny (art. 499 § 2 pkt 3 i 4 k.s.h.). W oświadczeniu nie jest konieczne przedstawianie nowej inwentaryzacji, a wartości wykazane w ostatnim bilansie powinny być zmienione tylko w przypadku, gdy jest to konieczne dla odzwierciedlenia zmian w zapisach księgowych.

Przy transgranicznym łączeniu spółek plan połączenia powinien zawierać między innymi informację na temat wyceny aktywów i pasywów przenoszonych na spółkę przejmującą lub spółkę nowo zawiązaną na określony dzień w miesiącu poprzedzającym złożenie wniosku o ogłoszenie planu połączenia (art. 516³ § 1 pkt 13 k.s.h.). Plan połączenia transgranicznego powinien wskazywać również dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych spółek uczestniczących w połączeniu, wykorzystanych do ustalenia warunków połączenia, z uwzględnieniem przepisów ustawy o rachunkowości (w szczególności art. 12 ust. 2 i następnych UoR).

W procedurze podziału wymagane jest, aby plan podziału zawierał między innymi dokładny opis i podział składników majątku (aktywów i pasywów) oraz zezwoleń, koncesji lub ulg przypadających spółkom przejmującym lub spółkom nowo zawiązanym (art. 534 § 1 pkt 7 k.s.h.). Do planu podziału należy dołączyć między innymi ustalenie wartości majątku spółki dzielonej na określony dzień w miesiącu poprzedzającym złożenie wniosku o ogłoszenie planu podziału oraz oświadczenie zawierające informację o stanie księgowym spółki, sporządzoną dla celów podziału na dzień, o którym mowa powyżej (art. 534 § 2 pkt 3 i 4 k.s.h. – z zastrzeżeniem pewnych wyjątków, na przykład oświadczenie o stanie księgowym nie jest wymagane za zgodą wszystkich wspólników każdej ze spółek uczestniczących w podziale). Podobnie jak w przypadku łączenia spółek, w oświadczeniu nie trzeba przedstawiać nowej inwentaryzacji, zaś wartości wykazane w ostatnim bilansie powinny być zmienione tylko w przypadku, gdy jest to konieczne dla odzwierciedlenia zmian w zapisach księgowych.

Przy podziale transgranicznym plan podziału powinien zawierać między innymi dokładny opis składników majątku (aktywów i pasywów) oraz zezwoleń, koncesji lub ulg spółki dzielonej oraz oświadczenie dotyczące sposobu ich rozdziału między spółkę nowo zawiązaną albo spółki nowo zawiązane lub ich zachowania przez spółkę dzieloną w przypadku podziału przez wydzielenie albo podziału przez wyodrębnienie, w tym postanowienia dotyczące zakwalifikowania aktywów lub pasywów nieprzypisanych w planie podziału transgranicznego, takich jak aktywa lub pasywa nieznane w chwili sporządzania planu podziału transgranicznego, jak również informacje na temat wyceny aktywów i pasywów przyznawanych każdej spółce uczestniczącej w podziale transgranicznym (art. 550⁶ § 1 pkt 14 i 15 k.s.h.). Plan podziału transgranicznego powinien zawierać również dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych spółki dzielonej, wykorzystanych do ustalenia warunków podziału transgranicznego, z uwzględnieniem przepisów ustawy o rachunkowości (w szczególności art. 12 ust. 2, 3a i następnych UoR).

W przypadku przekształcenia, czyli zmiany formy prawnej spółki, plan przekształcenia powinien zawierać między innymi ustalenie wartości bilansowej spółki przekształcanej na określony dzień w miesiącu poprzedzającym przedłożenie wspólnikom planu przekształcenia (art. 558 § 1 pkt 1 k.s.h.). Do planu przekształcenia należy dołączyć sprawozdanie finansowe sporządzone dla celów przekształcenia na wspomniany powyżej dzień, przy zastosowaniu takich samych metod i w takim samym układzie, jak ostatnie roczne sprawozdanie finansowe. Natomiast w przypadku przekształcenia w spółkę akcyjną do planu przekształcenia należy dołączyć jeszcze wycenę składników majątku (aktywów i pasywów) spółki przekształcanej.

Przy przekształceniu transgranicznym natomiast przepisy wymagają, aby plan połączenia zawierał cenę odkupu udziałów albo akcji wspólnika / akcjonariusza, który nie zgadza się na przekształcenie, a sprawozdanie zarządu spółki przekształcanej powinno zawierać dodatkowo metodę albo metody użyte do określenia tej ceny (art. 580⁴ § 1 pkt 9 oraz art. 580⁵ § 3 pkt 1 k.s.h.).

Przytoczone przykłady (najbardziej typowe) obrazują, że w zależności od rodzaju reorganizacji obowiązki związane z wyceną są sformułowane nieco odmiennie, co wynika z potrzeby dostosowania wymagań w tym zakresie do danej procedury i jej skutków dla podmiotów w niej uczestniczących. Poza niektórymi przypadkami, jak przy przekształceniu, gdzie wystarczająca jest wycena bilansowa (z wyjątkiem przekształcenia w spółkę akcyjną), przepisy na ogół nie zawierają precyzyjnych regulacji dotyczących metodologii wyceny stosowanej do ustalenia wartości przenoszonego majątku, a w szczególności tego, czy można poprzestać na wartości bilansowej, czy należy zastosować wycenę rynkową lub wartość godziwą na podstawie ustawy o rachunkowości. Zgodnie bowiem z definicją ogólną wynikającą z art. 28 ust. 6 UoR za wartość godziwą przyjmuje się kwotę, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami.

Warto zwrócić uwagę, że w części poświęconej łączeniu spółek ustawa o rachunkowości zawiera szereg regulacji dotyczących ustalenia wartości godziwej poszczególnych składników przejmowanego majątku, które jednak odnoszą się wprost do dnia połączenia, zdefiniowanego w ustawie jako dzień wpisania połączenia do rejestru właściwego dla siedziby odpowiednio spółki przejmującej albo spółki nowo zawiązanej. Natomiast ustalenie wartości majątku na potrzeby przygotowania planu reorganizacji następuje znacznie wcześniej.

Należy zatem podkreślić, że rozliczenie i ujęcie przenoszonego majątku na dzień rejestracji połączenia lub podziału w księgach rachunkowych spółki przejmującej, czy też spółki nowo zawiązanej, jest osobną kwestią i powinno być to dokonane zgodnie z przepisami ustawy o rachunkowości (na przykład w przypadku łączenia metodą nabycia lub metodą łączenia udziałów).

W doktrynie również nie ma jednolitości co do tego, jakie metody wyceny majątku powinny być stosowane na potrzeby opracowania dokumentacji wymaganej przy reorganizacjach korporacyjnych. W praktyce metodę wyceny składników majątku wybiera na ogół zarząd, mając w tym zakresie swobodę. Jeśli nie ma istotnych rozbieżności w wycenie aktywów zależnie od przyjętej metodologii, ani kwestii spornych co do wyceny pomiędzy wspólnikami, spółki często przyjmują wartość bilansową wynikającą z ksiąg rachunkowych, o ile przepisy wprost tego nie zabraniają. Nie można bowiem uznać za niezgodne z prawem ustalenie wartości majątku spółki na podstawie wartości bilansowej. Należy jednak stosować tę samą metodę wyceny dla wszystkich spółek uczestniczących w reorganizacji, tak aby zapewnić jednolitą podstawę dla ustalenia stosunku wymiany udziałów czy też akcji (o ile dochodzi do takiej wymiany).

Zmiana wyceny majątku w toku reorganizacji

Odpowiadając na pytanie, czy w toku reorganizacji możliwa jest zmiana w dokumentacji sposobu wyceny majątku, przenoszonych aktywów lub pasywów na skutek zmiany metodologii wyceny, należy przede wszystkim odwołać się do regulacji ustawowych. Przepisy bowiem wyraźnie wskazują, że ustalenie wartości majątku powinno nastąpić na określony dzień w miesiącu poprzedzającym złożenie wniosku o ogłoszenie planu połączenia, czy też podziału, a w przypadku przekształcenia na określony dzień w miesiącu poprzedzającym przedłożenie wspólnikom planu przekształcenia. Należy zatem przyjąć, że składniki takiego majątku na dzień wyceny są znane, sama wycena zaś powinna być przygotowana na dzień wskazany w przepisach.

Przygotowana wycena stanowi następnie podstawę do ustalenia w szczególności parytetów wymiany czy też ceny emisyjnej udziałów albo akcji obejmowanych w spółce przejmującej (pomijając sytuacje, gdy na przykład połączenie jest przeprowadzane bez przyznania takich udziałów albo akcji na podstawie znowelizowanych przepisów Kodeksu spółek handlowych) oraz podstawę dokonania w przyszłości odpowiednich zapisów w księgach rachunkowych spółki przejmującej w szczególności co do wysokości kapitałów własnych. Innymi słowy, skoro wycena jest wymagana na określony dzień w miesiącu poprzedzającym ogłoszenie czy też przedłożenie planu reorganizacji, to nie jest dopuszczalna zmiana metodologii tej wyceny w innym terminie i wskazanie na tej podstawie w dokumentacji zmienionej wartości majątku w toku trwającej reorganizacji. Jeżeli zaś wycena wpływa istotnie na przyjęte w planie reorganizacji dane finansowe, to procedurę należy powtórzyć. Warto zarazem zaznaczyć, że powyższe dotyczy danych i dokumentacji wymaganej do przeprowadzenia reorganizacji od strony korporacyjnej, co nie wyklucza aktualizacji zapisów księgowych na dzień połączenia czy podziału zgodnie z przepisami ustawy o rachunkowości. Zatem może zdarzyć się tak, że dokumenty korporacyjne (w tym plan reorganizacji oraz uchwały) nie ulegną zmianie pomimo nowej wyceny, natomiast dane księgowe zostaną skorygowane na dzień rejestracji w oparciu o aktualną wycenę (z zastrzeżeniem, że wówczas cena emisyjna praw udziałowych przyjęta w dokumentach korporacyjnych nie zostanie zmodyfikowana).

Zmiana składu lub wartości przenoszonego majątku

Czym innym jest natomiast zmiana składu lub wartości przenoszonych składników majątkowych na skutek działalności spółki prowadzonej już po sporządzeniu planu reorganizacji spółki. Przykładowo taka zmiana może być wynikiem sprzedaży towarów, zapasów, zakupu półproduktów, spłaty zobowiązań, ale również zdarzeń nadzwyczajnych wpływających w istotny sposób na wartość przenoszonego majątku.

Warto zauważyć, że ustalenie wartości majątku na potrzeby planu połączenia lub podziału jest dokonywane na określony dzień w miesiącu poprzedzającym złożenie wniosku o ogłoszenie takiego planu. To powoduje, że prezentowana w planie reorganizacji wartość będzie na ogół wartością historyczną, która może być nieaktualna już w dniu jego podpisania, a tym bardziej w dniu rejestracji połączenia / podziału. Tego rodzaju zmiany zatem nie wynikają z zastosowanej metodologii wyceny, ale z konkretnych zdarzeń mających miejsce już po sporządzeniu planu reorganizacji. W takich przypadkach należy ocenić, na ile zmiany te mogą być uwzględnione poprzez odpowiednie aktualizacje dokumentacji (dla przykładu poprzez zmianę jednego aktywa na inne), zmniejszenie lub zwiększenie kwoty agio w przypadku planowanego podwyższenia kapitału zakładowego (czyli dostosowanie ceny emisyjnej) czy poprzez odpowiednie zapisy księgowe odzwierciedlające wartości firmy (dodatnią lub ujemną), a na ile wpływają one na parytet wymiany w tak istotny sposób, że przy braku zgody wspólników konieczna jest zmiana całej dokumentacji wymaganej do reorganizacji.

Z tego też powodu zarządy spółek uczestniczących w reorganizacji mają obowiązek informować się wzajemnie o wszystkich istotnych zmianach w zakresie aktywów i pasywów, które nastąpiły pomiędzy dniem sporządzenia planu (połączenia, podziału) a dniem powzięcia uchwały o połączeniu czy podziale, aby mogły one następnie poinformować o tych zmianach zgromadzenia wspólników albo walne zgromadzenia. Tego rodzaju zmiany mogą bowiem wpływać nie tylko na parytet wymiany, ale na przykład prowadzić do nadwyżki lub niedoboru wnoszonego majątku w stosunku do wartości emisyjnej otrzymywanych w zamian udziałów albo akcji. Te ostatnie różnice mogą być następnie korygowane na przykład poprzez dostosowanie wartości emisyjnej, a w praktyce najczęściej wysokości agio, do zmian w wartości majątku wnoszonego do spółki przejmującej.

Należy jednak zaznaczyć, że obowiązek informowania przez zarząd o wspomnianych zmianach może być wyłączony za zgodą wszystkich wspólników każdej ze spółek uczestniczących w reorganizacji. Podobnie przepisy regulujące reorganizacje korporacyjne wymagają co do zasady, aby plan reorganizacji został poddany badaniu przez biegłego, pozwalając jednocześnie w większości przypadków na wyłączenie tego obowiązku za zgodą wszystkich wspólników (taka możliwość nie jest dopuszczalna przykładowo w przypadku przekształcenia w spółkę akcyjną).

Pozostałe wątpliwości na tle wyceny majątku w związku z reorganizacjami

Na tle przepisów dotyczących wyceny majątku przenoszonego w toku reorganizacji korporacyjnych powstały również inne wątpliwości. Przykładowo w przypadku łączenia spółek ustalenie wartości majątku dotyczy wyłącznie spółki lub spółek przejmowanych albo spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki. Zatem teoretycznie obejmuje podmioty, które w wyniku połączenia utracą byt prawny, a przysługujące im prawa i obowiązki zostaną przejęte w drodze sukcesji uniwersalnej przez spółkę przejmującą lub nowo zawiązaną.

Natomiast Sąd Najwyższy uznał, że literalne brzmienie tego przepisu jest co do zasady niezgodne z praktyką transakcyjną na tle fuzji inkorporacyjnych, gdyż dla poprawnego ustalenia parytetu wymiany z reguły trzeba ustalić relację wartości łączących się spółek, czyli dokonać wyceny także spółki przejmującej (wyrok z 7 grudnia 2012 r., II CSK 77/12, OSP 2013/10, poz. 96). W omawianym wyroku Sąd Najwyższy odwołał się do wykładni funkcjonalnej, uznając, że załączana do planu połączenia wycena służy weryfikacji poprawności ustalonego w planie połączenia parytetu wymiany, a zatem do planu połączenia należy dołączyć wyceny majątku wszystkich łączących się spółek, także spółki przejmującej.

Jak słusznie zwrócono również uwagę, wycena wartości spółki nie jest tożsama z wyceną wartości jej majątku, gdyż przy wycenie wartości spółki należy uwzględniać również elementy pozabilansowe wpływające na wartość rynkową spółki (wartość marki / firmy, posiadaną klientelę, pozycję rynkową, know-how, kapitał ludzki, perspektywy rozwoju czy zdolność do ekspansji rynkowej). Zatem wartość transakcyjna spółek dla potrzeb reorganizacji łączeniowych powinna być ustalana za pomocą wyceny spółek uczestniczących w tej procedurze, a nie tylko za pomocą wyceny ich majątku.

Dla odmiany Sąd Apelacyjny w Łodzi stwierdził w wyroku z 31 maja 2011 r. (I ACa 328/11, LEX nr 1135394), że nawet jeśli uznać, że wycena majątku spółki przejmującej byłaby pożądana z uwagi na ekonomiczne uwarunkowania połączenia, to obowiązku jej załączenia do planu podziału nie da się wywieść z aktualnego brzmienia przepisu art. 499 § 2 pkt 3 k.s.h. Innymi słowy, gdyby nawet przyjąć, że konieczne jest załączenie do planu połączenia również wyceny majątku spółki przejmującej, to samo naruszenie tego obowiązku nie może stanowić wystarczającej podstawy do stwierdzenia nieważności lub uchylenia uchwały połączeniowej.

Aspekt podatkowy wyceny

Dotychczasowe rozważania dotyczące wyceny i wartości majątku przenoszonego w toku reorganizacji dotyczyły głównie aspektów korporacyjnych. Warto natomiast przyjrzeć się tym zagadnieniom również od strony podatkowej.

Dla określenia skutków podatkowych reorganizacji dla niektórych podmiotów (np. wspólnika spółki przejmowanej lub dzielonej) ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych posługuje się pojęciem wartości emisyjnej. Pojęcie to ma inne znaczenie niż przyjęte w kodeksie spółek handlowych i oznacza cenę, po jakiej nabywane są udziały (akcje), określoną w statucie lub umowie spółki, a w razie ich braku – w innym dokumencie o podobnym charakterze. Co istotne, tak rozumiana wartość emisyjna nie może być niższa od wartości rynkowej tych udziałów (akcji).

„Cena”, po jakiej nabywane są udziały, jest określana w dokumencie korporacyjnym, który powstaje często na wiele miesięcy przed restrukturyzacją. Z kolei moment powstania obowiązku podatkowego, dla którego określenia znaczenie ma wartość emisyjna, związany jest z datą reorganizacji (dniem połączenia, dniem podziału). W tym kontekście pojawia się pytanie, czy i jak na skutki podatkowe reorganizacji wpływa powstała pomiędzy tymi datami różnica pomiędzy wartością wynikająca z dokumentów korporacyjnych a wartością rynkową.

W interpretacjach indywidualnych wydawanych przez Krajową Informację Skarbową prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym w przypadku połączenia majątek spółki przejmowanej ulega zamianie na udziały spółki przejmującej. W efekcie tego ceną objęcia udziałów jest równowartość majątku spółki przejmowanej przekazanego spółce przejmującej. Prowadzi to do konkluzji (wyrażonej np. w interpretacji indywidualnej z 25 maja 2023 r., 0114-KDIP2-2.4010.127.2023.2.SP), że za wartość emisyjną udziałów uważa się „cenę, po jakiej obejmowane są udziały”, jednak „nie niższą od wartości rynkowej tych udziałów”. Zatem, jeżeli wartość przyjęta na potrzeby planu połączenia jest niższa od wartości rynkowej, to w takim przypadku wartością emisyjną udziałów będzie wartość rynkowa majątku spółki przejmowanej”. Podobne stanowisko zostało potwierdzone przez organ w interpretacji z 18 maja 2023 r. (0111-KDIB1-3.4010.90.2023.3.PC).

Przytoczone interpretacje pokazują racjonalne podejście do definiowania wartości emisyjnej i uwzględniania naturalnych zmian wartości majątku spółki w toku procesu restrukturyzacyjnego, jednak pewne praktyczne aspekty procesu pozostają nierozstrzygnięte. W szczególności nie jest jasne, czy określenie wartości emisyjnej wymaga przygotowania odrębnej wyceny rynkowej na dzień poprzedzający dzień połączenia/podziału.

Z jednej strony nie ma przepisów bezpośrednio nakładających taki obowiązek. Nieracjonalne byłoby również oczekiwanie, że wycena zostanie przygotowywana dla potrzeb określenia przychodu, który co do zasady nie podlega opodatkowaniu (czynności restrukturyzacyjne są na ogół neutralne podatkowo na gruncie podatku dochodowego).

Z drugiej strony przyjęta przez polskiego ustawodawcę technika legislacyjna może rodzić w tym zakresie wątpliwości. Przykładowo przychodem wspólnika spółki łączonej lub dzielonej jest ustalona na dzień łączenia/podziału wartość rynkowa majątku otrzymanego przez spółkę przejmującą/nowo zawiązaną w części przewyższającej wartość emisyjną udziałów przyznanych udziałowcom spółek łączonych lub spółki dzielonej. Idąc tropem przytoczonej powyżej argumentacji, wartości te (rynkowa i emisyjna) powinny być tożsame, szczególnie w sytuacji, gdy kontrolę nad spółkami łączonymi/dzielonymi zachowuje jeden wspólnik. Oczekiwanie, aby w takiej sytuacji powstała odrębna wycena wartości rynkowej, wydaje się nieracjonalne, również z tego względu, że zasadą przy reorganizacjach jest kontynuacja wartości podatkowej aktywów przyjętej przez podmiot dzielony/przejmowany. Niemniej jednak przepisy nie dają jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie.

Podsumowanie

Jak widać kwestie prawne związane z wyceną majątku przenoszonego w toku reorganizacji korporacyjnych nie są interpretowane w sposób jednolity. Natomiast od strony praktycznej w toku całej procedury istotna jest ścisła współpraca pomiędzy spółkami, ich księgowymi, doradcami podatkowymi oraz doradcami prawnymi, aby przygotować dokumentację i przyjęte metody wyceny w sposób najlepiej odzwierciedlający sytuację majątkową spółek. Jeżeli zaś nastąpi potrzeba zmiany czy to samej metodologii wyceny, czy skorygowania wartości przenoszonego majątku, wówczas dalsze działania należy podejmować w taki sposób, aby zminimalizować ryzyko niepowodzenia całej procedury. Często jest bowiem tak, że terminy rejestracji zmian organizacyjnych są planowane znacznie wcześniej, a prawidłowo przygotowana dokumentacja zdecydowanie usprawnia cały proces na etapie rejestracji zmian w KRS.

dr Kinga Ziemnicka, radca prawny, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy

Jakub Macek, radca prawny, doradca podatkowy, praktyka podatkowa kancelarii Wardyński i Wspólnicy