Nakłady na rzecz też mogą stanowić darowiznę | Co do zasady

Nakłady to wydatki ponoszone na rzecz, w praktyce najczęściej na nieruchomość, przez osobę, która jest jej właścicielem bądź wyłącznie z tej rzeczy korzysta. Możliwość odzyskania wartości poniesionych nakładów i sposób ich rozliczenia został uregulowany w art. 226 k.c. Jednak czy jest to jedyna podstawa do roszczenia o ich zwrot? Sądy przyjmują, że można żądać zwrotu wartości nakładów również w oparciu o przepisy regulujące umowę darowizny, jeśli tylko wydatki zostały poniesione na rzecz obdarowanego.

Wyrok SA w Gdańsku z 12 lutego 2019 r., I ACa 433/18

W przypadku gdy rzecz, na którą poczyniono wydatki, nie stanowiła przedmiotu wcześniejszej umowy stron, rozliczenie nakładów następuje w oparciu o względnie obowiązujący przepis art. 226 k.c. Przepis ten różnicuje sytuację osoby domagającej się zwrotu nakładów (poniesionych kosztów) w zależności od tego, czy pozostawała ona w dobrej czy złej wierze. Roszczenia przyznane tym przepisem zapobiegają niesłusznemu wzbogaceniu się właściciela rzeczy kosztem posiadacza, który poniósł nakłady. Natomiast jeśli rzecz, na którą poniesiono nakłady, stanowiła przedmiot wcześniejszej umowy stron, w szczególności własność tej rzeczy została przeniesiona w drodze darowizny, można domagać się zwrotu nakładów w oparciu o przepisy regulujące umowę darowizny.

Czy syn był (rażąco) niewdzięczny?

Tłem omawianego orzeczenia stał się rodzinny konflikt pomiędzy rodzicami a obdarowanym synem. Rodzice (powodowie w niniejszej sprawie) niedługo po narodzinach synów i w celu zabezpieczenia ich na przyszłość założyli dla nich książeczki mieszkaniowe. Jednak dokonane wkłady straciły na wartości wskutek procesów inflacyjnych. Wówczas rodzice zdecydowali, za zezwoleniem sądu opiekuńczego, o zakupie – na rzecz każdego z synów – sąsiadujących ze sobą nieruchomości oraz uzyskali pozwolenie na budowę dwóch domów w zabudowie bliźniaczej z warsztatem usługowym oraz dwoma garażami.

Docelowo powód (ojciec) miał prowadzić działalność gospodarczą w części warsztatowej domów. Powód podjął jednak najpierw pracę za granicą, dzięki której zyskiwał doświadczenie zawodowe w branży, w której chciał wykonywać późniejszą swoją działalność. Pozwany (jeden z synów) po osiągnięciu pełnoletności podejmował prace dorywcze, studiował zaocznie oraz nadzorował prace budowlane pod nieobecność ojca.

Po zakończeniu budowy rodzice zamieszkali w części domu należącej do drugiego z synów, który nie był zainteresowany swoją nieruchomością. Druga część domu była wówczas wykańczana, a potem zajęta przez pozwanego syna wraz z partnerką.

Ojciec wraz z synem rozpoczęli także wspólne prowadzenie działalności gospodarczej, na którą środki pokryli w częściach równych. Z czasem jednak na tle tej działalności narastał pomiędzy nimi konflikt. Umowa o pracę z synem została rozwiązana, a wkrótce potem działalność zawieszono. Strony pozostawały w niezgodzie i wzajemnie składały na siebie zawiadomienia o popełnieniu przestępstw.

Rodzice, powołując się na rażącą niewdzięczność syna, zdecydowali o złożeniu oświadczenia o odwołaniu darowizny w wysokości kwoty przeznaczonej na zakup działki oraz darowizny w postaci kosztów budowy oraz nakładów poniesionych na utrzymanie budynku. Pozwany syn z kolei dążył do złożenia przez rodziców oświadczenia o przebaczeniu, a następnie przed sądem podtrzymywał, że nie zawierał z rodzicami umowy darowizny.

Odwołaj darowiznę i żądaj zwrotu nakładów

Sąd pierwszej instancji, rozpatrując omawianą sprawę, skupił się na przesądzeniu, czy przesunięcia majątkowe pomiędzy stronami miały charakter darowizny, czy też podlegały innej kwalifikacji prawnej. Zdaniem sądu niewątpliwie świadczenia powodów w postaci przekazania środków pieniężnych na zakup nieruchomości oraz ich wydatki na budowę na nieruchomości budynku miały charakter przysporzeń nieodpłatnych na rzecz pozwanego. Sąd wywodził także, że podstawą tego przysporzenia jest tzw. causa donandi (czynność ma charakter nieodpłatny i stanowi wyraz szczodrobliwości – przyp. własny) i ważny jest w tym wypadku zamiar darczyńcy co do uszczuplenia swego majątku i dokonanie wzbogacenia po stronie majątku obdarowanego. Podkreślono także, że oświadczenie woli obdarowanego może zostać złożone w sposób dorozumiany (chyba że z uwagi na przedmiot darowizny wymagana jest forma szczególna). Oświadczenie woli darczyńcy może być wyrażone w zasadzie w każdej formie, też dorozumianej, a poza tym jest sanowane samym wykonaniem darowizny.

Co jednak najistotniejsze, zdaniem sądu możliwe jest domaganie się zwrotu nakładów w oparciu o instytucję odwołania darowizny.

Powyższy pogląd został podtrzymany i rozwinięty przez sąd drugiej instancji. Zdaniem sądu apelacyjnego specyfika opisywanej sprawy wynika z przedmiotu darowizny, którym była nie tyle rzecz (działka gruntu), ile nakłady na rzecz (poświęcone na budowę domu).

Nakłady jako przedmiot darowizny

Na podstawie umowy darowizny darczyńca zobowiązuje się dokonać bezpłatnego przysporzenia na rzecz obdarowanego kosztem własnego majątku. Przepisy Kodeksu cywilnego nie wskazują, co może być przedmiotem darowizny, zatem przyjmuje się, że darować można wszelkie rzeczy i prawa dopuszczone do obrotu, choćby nie miały one żadnej wartości, a w szczególności prawo własności, wierzytelność oraz inne zbywalne prawo o charakterze majątkowym. Darowizna może również polegać na zrzeczeniu się ograniczonego prawa rzeczowego, które obciąża rzecz należącą do obdarowanego, bądź na zmianie treści ograniczonego prawa rzeczowego na korzyść obdarowanego. Przedmiotem darowizny mogą być też składniki przedsiębiorstwa czy gospodarstwa rolnego oraz spadek jako całość¹.

Sądy w opisywanej sprawie przyjęły jednak, że przedmiot darowizny mogą także stanowić nakłady uczynione na rzecz należącą do obdarowanego. W ocenie sądu apelacyjnego powyższy wniosek płynie z istoty umowy darowizny, przez którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Z kolei wyzbycie na rzecz obdarowanego oznacza, że bezpośrednim skutkiem świadczenia darczyńcy jest nie tylko zmniejszenie majątku darczyńcy, lecz także zwiększenie majątku obdarowanego. Zatem niewątpliwie nakłady w niniejszej sprawie stanowiły przedmiot darowizny.

Darowizna nie musi być jednorazowa

Sąd podkreślił także, że w nauce prawa wskazuje się, że co do zasady świadczenie darczyńcy powinno być jednorazowe i tylko wyjątkowo (kiedy świadczenie ma charakter podzielny) dopuszczalne jest spełnienie go w ratach. W opisywanej sprawie sąd pierwszej instancji podkreślił jednak, że drugorzędne znaczenie ma to, że świadczenia związane z przysporzeniem majątkowym na rzecz pozwanego nie miały charakteru jednorazowego, lecz odbywały się na przestrzeni lat, bowiem konstrukcja umowy darowizny […] ma charakter szeroki, wobec czego nie wyklucza się spełniania świadczenia etapami przez dłuższy czas.

Zwrot wartości, a nie zwrot rzeczy

W przypadku gdy obdarowany pozostaje rażąco niewdzięczny wobec darczyńcy (a zatem nie postępuje wobec darczyńcy w sposób życzliwy oraz nie dba o jego dobrostan, a także nie liczy się z odczuciami, potrzebami i dobrem darczyńcy), darczyńca może złożyć oświadczenie o odwołaniu darowizny (art. 898 k.c.) i domagać się zwrotu rzeczy.

Jednak jeżeli przedmiot darowizny stanowią nakłady na rzecz obdarowanego, darczyńca nie może żądać zwrotu rzeczy. Służy mu wówczas wyłącznie roszczenie o zapłatę wartości dokonanej darowizny.

Joanna Duda, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy