Łączenie kary umownej za odstąpienie i opóźnienie?
W wielu umowach zastrzega się karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy z winy drugiej strony i karę umowną za opóźnienie w wykonaniu umowy. Czy w takich przypadkach można jednocześnie dochodzić obu tych kar?
Stanowisko Sądu Najwyższego
Nie ma wątpliwości, że można zastrzec w jednej umowie zarówno karę za opóźnienie w wykonaniu umowy, jak i karę za odstąpienie od umowy. Pojawiają się jednak problemy z możliwością jednoczesnego dochodzenia tych kar w sytuacji, gdy doszło zarówno do opóźnienia w wykonaniu umowy, jak i do odstąpienia od umowy. Zagadnieniem tym zajął się Sąd Najwyższy w wyroku z 18 stycznia 2019 r. (III CSK 9/17). Sąd przyjął dopuszczalność kumulacji tych kar, jeśli odstąpienie dotyczy tylko niewykonanej części umowy (skutek ex nunc), a kara za opóźnienie dochodzona jest wyłącznie co do wykonanej części umowy, nieobjętej odstąpieniem. Innymi słowy, jeśli od umowy odstąpiono tylko w części, istnieje możliwość łączenia kar za opóźnienie i odstąpienie.
Odstąpienie od umowy w całości
W uchwale z 18 lipca 2012 r. (III CZP 39/12), w ślad za stanowiskiem wyrażonym w uchwale z 16 stycznia 1984 r. (III CZP 70/83), Sąd Najwyższy wyjaśnił, że nie może być kumulowana kara umowna przewidziana za nienależyte wykonanie zobowiązania, np. kara umowna za opóźnienie w wykonaniu zobowiązania i kara umowna za niewykonanie zobowiązania.
Uchwała ta zapadła na bazie założenia, że odstąpienie od umowy znosi w całości wynikający z niej stosunek prawny (umowa w całości uznana jest za niezawartą). Następuje stan uznany za niewykonanie zobowiązania, a zatem nie może być w takiej sytuacji mowy o jednoczesnym nienależytym wykonaniu umowy. Jeśli doszło zatem do odstąpienia od umowy w całości, należna jest tylko kara za odstąpienie.
Odstąpienie częściowe od umowy
Zgodnie natomiast ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w wyroku z 18 stycznia 2019 r. (III CSK 9/17) sytuacja wygląda inaczej, jeśli dochodzi do częściowego odstąpienia od umowy – ze skutkiem na przyszłość (ex nunc), czyli co do niewykonanej części umowy. W takich przypadkach wykonana już część umowy nie jest objęta odstąpieniem i umowa w tej części nadal wiąże strony.
Będzie to miało miejsce w szczególności, gdy świadczenia stron są podzielne lub strony zastrzegły prawo odstąpienia od umowy, z którego złożeniem ewidentnie powiązały skutki na przyszłość, nie wyłączając tym samym możliwości oceny spełnionych przez nie wcześniej świadczeń wzajemnych, jako mających podstawę w umowie.
Oznacza to, że świadczenia, jakie strony spełniły w związku z wykonywaniem umowy do czasu złożenia skutecznego oświadczenia o odstąpieniu, były świadczeniami spełnionymi na podstawie umowy i podlegającymi ocenie stosownie do jej przepisów. Odstąpienie tym samym dotyczy tylko świadczeń niespełnionych (do czasu skutecznego odstąpienia). Część świadczeń spełnionych musi być zatem uznana za świadczenia z umowy, stanowiące o jej częściowym wykonaniu. W tym zakresie można oceniać, czy obowiązki zostały wykonane należycie i czy np. należna jest kara umowna za opóźnienie.
Jeśli zatem doszło do częściowego odstąpienia od umowy, możliwe jest jednoczesne dochodzenie kary umownej za opóźnienie (w wykonanej części umowy) i kary za odstąpienie co do niewykonanej części umowy.
Agata Jóźwiak, radca prawny, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy
