Korzyści z utworzenia fundacji rodzinnej
Ustawa, która wejdzie w życie 22 maja 2023 r., wprowadza fundację rodzinną jako nową osobę prawną służącą gromadzeniu mienia i zarządzaniu majątkiem zgodnie z wolą fundatora oraz spełnianiu świadczeń na rzecz jej beneficjentów. Cele fundacji rodzinnej są zatem inne niż w przypadku dotychczasowych fundacji, będących pozarządowymi organizacjami działającymi dla pożytku publicznego, a nie dla zysku. Poniżej przedstawiamy główne zalety fundacji rodzinnej, które pokazują, że ta forma prawna może służyć zróżnicowanym celom.
Wprowadzenie nowego podmiotu prawnego służącego zarządzaniu majątkiem prywatnym na rzecz określonego kręgu beneficjentów wynika w szczególności z potrzeby zabezpieczenia majątku fundatora dla przyszłych pokoleń w sposób zaplanowany, zgodny z jego wolą. Dotychczas spadkodawca mógł sporządzić testament i przekazać swój majątek na rzecz spadkobierców, ale miał ograniczone możliwości decydowania o tym, w jaki sposób ten majątek będzie zarządzany po jego śmierci (np. polecenie testamentowe). Problem ten jest szczególnie istotny w przypadku firm rodzinnych, których właściciele nie mają następców gotowych kontynuować ich działalność. Najprościej byłoby w takim przypadku firmę po prostu sprzedać, ale to również nie zawsze jest rozwiązaniem optymalnym z punktu widzenia nestorów, którzy rodzinny biznes często traktują jako dzieło swojego życia.
Zatem idea fundacji rodzinnej wiąże się z potrzebą planowania sukcesji, ale nie są to jedyne korzyści, które zapewnia ta forma prawna.
Zarządzanie majątkiem rodzinnym i świadczenia na rzecz beneficjentów
Fundacja rodzinna, posiadająca osobowość prawną, jest podmiotem uprawnionym do zarządzania majątkiem wniesionym przez fundatora. Fundator może utworzyć fundację rodzinną w akcie założycielskim albo w testamencie, które wymagają formy aktu notarialnego. Obowiązkiem fundatora jest wniesienie do niej mienia na pokrycie funduszu założycielskiego o wartości określonej w statucie, nie niższej jednak niż 100 000 zł. Fundacja rodzinna nie może zwracać fundatorowi mienia wniesionego na pokrycie funduszu założycielskiego ani w całości, ani w części, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Fundator może mieć istotny wpływ na działalność fundacji i sposób zarządzania jej majątkiem, zarówno poprzez stosowne postanowienia statutu, w którym wskazuje między innymi cel fundacji rodzinnej, jej beneficjentów lub sposób ich ustalenia, jak i poprzez określenie zakresu przysługujących im uprawnień, czy wytycznych dotyczących inwestowania majątku fundacji rodzinnej. Jednocześnie fundator może również kierować do organów fundacji uwagi, opinie lub zalecenia dotyczące jej działalności.
Beneficjenci fundacji, którymi mogą być członkowie rodziny fundatora, jak również sam fundator, ale także osoby niespokrewnione z nim lub organizacje pożytku publicznego, są uprawnieni do otrzymywania świadczeń określonych w statucie. Świadczenia te mogą mieć różną formę – mogą to być składniki majątkowe, w tym środki pieniężne, rzeczy lub prawa, przeniesione na beneficjentów albo oddane im do korzystania. Jeśli beneficjentami są osoby fizyczne, fundacja może również pokrywać koszty ich utrzymania lub kształcenia.
Beneficjent, na rzecz którego fundacja rodzinna spełniła świadczenie wbrew przepisom prawa lub postanowieniom statutu, jest obowiązany do jego zwrotu. Członkowie zarządu, którzy ponoszą odpowiedzialność za spełnienie nienależnego świadczenia, odpowiadają za jego zwrot solidarnie z tym beneficjentem.
Fundacja rodzinna może być zatem odpowiednim rozwiązaniem dla zachowania majątku rodzinnego i zapewnienia jego ochrony przed nierozważnymi decyzjami potencjalnych następców fundatora, nie pozbawiając ich jednocześnie korzyści związanych z tym majątkiem. Fundator poprzez odpowiednie postanowienia statutu może mieć długofalowy wpływ na sposób zarządzania i dysponowania majątkiem fundacji w celu zachowania go dla przyszłych pokoleń, unikając niekorzystnych podziałów prowadzących często do utraty kontroli nad majątkiem. Fundacja rodzinna może również służyć do zabezpieczenia majątku osób, które nie mogą z różnych powodów samodzielnie nim zarządzać, w tym na przykład ludzi zamożnych niemających następców, ubezwłasnowolnionych, wymagających opieki. Co więcej, założenie fundacji rodzinnej może zapewnić dożywotnią opiekę i utrzymanie osobom starszym, dotkniętym niepełnosprawnościami lub z innego względu niesamodzielnym, które nie mogą liczyć na pomoc ze strony rodziny.
Fundacja rodzinna jako wehikuł inwestycyjny
Jednocześnie fundacja rodzinna może nabywać prawa udziałowe i dokonywać inwestycji kapitałowych w innych podmiotach, korzystając z preferencji podatkowych, o czym szerzej piszemy w artykule „Fundacja rodzinna i podatki”. Zgodnie z przepisami fundacja rodzinna jest bowiem uprawniona do przystępowania i uczestnictwa w spółkach handlowych, funduszach inwestycyjnych, spółdzielniach oraz podmiotach o podobnym charakterze z siedzibą w kraju albo za granicą, jak również do nabywania i zbywania papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze.
Fundacja rodzinna może również służyć zabezpieczeniu prawidłowego wykonywania praw korporacyjnych, między innymi poprzez zapewnienie jednomyślności w zarządzaniu udziałami oraz akcjami w spółkach handlowych. Zdarza się bowiem, że po śmierci spadkodawcy pakiet jego udziałów czy też akcji w spółce ulega podziałowi pomiędzy spadkobierców, którzy mogą mieć odmienne stanowisko przy wykonywaniu praw korporacyjnych. W skrajnych sytuacjach może to prowadzić do impasu decyzyjnego. Innym zagrożeniem jest sprzedaż udziałów lub akcji przez niektórych spadkobierców, dążących do spieniężenia odziedziczonych praw, z jednoczesnym wprowadzeniem do spółki podmiotu zewnętrznego. Natomiast przekazanie udziałów lub akcji fundacji rodzinnej powoduje, że ryzyko rozproszenia kapitałowego jest ograniczone, gdyż podlegają one zarządowi fundacji, a prawa i obowiązki beneficjentów są niezbywalne (z wyjątkiem ich wierzytelności z tytułu należnych świadczeń).
Ochrona majątku – odpowiedzialność fundacji za zobowiązania fundatora
Majątek fundacji rodzinnej jest odrębny od majątku fundatora. Fundator nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania fundacji rodzinnej, co związane jest z jej odrębną osobowością prawną. Sytuacja prawna fundatora jest więc w tym zakresie podobna do sytuacji wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Fundacja rodzinna będzie natomiast odpowiadać solidarnie za zobowiązania fundatora powstałe przed jej ustanowieniem, przy czym odpowiedzialność ta będzie ograniczona do wartości mienia wniesionego przez fundatora według stanu z chwili wniesienia, a według cen z chwili zaspokojenia wierzyciela. Oznacza to, że po ustanowieniu fundacji z mocy prawa przystąpi ona do zobowiązań fundatora wynikających np. z zawartych umów. Wyłączenie albo ograniczenie odpowiedzialności fundacji rodzinnej za takie zobowiązania będzie możliwe jedynie za zgodą wierzyciela. Fundacja rodzinna będzie mogła również wstąpić w miejsce zobowiązanego fundatora – o ile wierzyciel zwolni go z długu.
Za zobowiązania fundatora powstałe po jej ustanowieniu fundacja rodzinna nie będzie odpowiadała z jednym wyjątkiem, jakim są zobowiązania alimentacyjne fundatora. W przypadku bowiem zobowiązań alimentacyjnych – powstałych czy to przed jej ustanowieniem, czy to po jej ustanowieniu – będzie ona odpowiadać solidarnie z fundatorem, niezależnie od wysokości zobowiązania. Podobnie jak w przypadku pozostałych zobowiązań, fundacja rodzinna będzie odpowiedzialna do wysokości wartości wniesionego mienia. Oznacza to, że jeśli egzekucja z majątku fundatora okaże się bezskuteczna, możliwe będzie dochodzenie roszczeń alimentacyjnych od fundacji rodzinnej. Ustawa dopuszcza również możliwość wniesienia powództwa przeciwko fundacji, zanim egzekucja z majątku fundatora okaże się bezskuteczna.
Funkcja ochrony majątku, jaką może pełnić fundacja rodzinna, może być rozumiana również w szerszym kontekście, poprzez zapewnienie długofalowego planowania zarządzania majątkiem rodzinnym, pozwalającego zapobiec perturbacjom przy każdorazowej zmianie pokoleniowej. Podział majątku pomiędzy spadkobierców może przyczyniać się do jego rozdrobnienia, nierozważnego dysponowania poszczególnymi częściami tego majątku, odmiennych wizji spadkobierców co do jego przeznaczenia. Utworzenie fundacji rodzinnej pozwala na jednolite i długotrwałe zarządzanie całością majątku wniesionego do fundacji, przy jednoczesnym zapewnieniu systematycznych świadczeń na rzecz jej beneficjentów.
Fundacja rodzinna a planowanie spadkowe
Choć fundacja rodzinna jest powszechnie postrzegana jako instrument sukcesyjny (rozumiany szeroko jako wehikuł dający elastyczność w rozporządzaniu i zarządzaniu majątkiem fundatora), jej założenie i funkcjonowanie w istocie nie zmienia sytuacji fundatora i jego najbliższych z punktu widzenia prawa spadkowego. W określonych okolicznościach jednak założenie fundacji rodzinnej może okazać się szczególnie pomocne w odpowiednim uposażeniu osób małoletnich.
Przy konstruowaniu planów spadkobrania istotne ryzyko zazwyczaj wiąże się potencjalnymi roszczeniami z tytułu zachowku, które występuje, jeśli spadkodawca w rozporządzeniach testamentowych lub dokonanych za życia darowiznach pominie osoby uprawnione do zachowku. Wynika to z ogólnych zasad określania należnego zachowku, zgodnie z którymi do jego wyliczenia trzeba najpierw ustalić jego podstawę – tzw. substrat zachowku, czyli sumę czystej wartości spadku, darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę. Do pozostawionej przez spadkodawcę masy spadkowej należy więc doliczyć również wartości dokonanych przez niego za życia rozporządzeń pod tytułem darmym. W przypadku rozwiniętych firm rodzinnych wartość roszczeń z tytułu zachowku bywa na tyle wysoka, że może prowadzić nawet do wymuszonej sprzedaży firmy, z uwagi na konieczność zgromadzenia środków na zaspokojenie takich roszczeń przez osoby, które otrzymały firmę rodzinną od spadkodawcy.
Powyżej opisanej sytuacji nie zmieni zasadniczo przekazanie firmy do fundacji rodzinnej. Tego rodzaju rozporządzenia pod tytułem darmym będą także doliczane do substratu zachowku na analogicznych zasadach jak wszelkie inne darowizny dokonane przez spadkodawcę za jego życia. Sama zaś fundacja rodzinna będzie odpowiadała za roszczenia zachowkowe w taki sam sposób, jak za roszczenia te odpowiadają inni obdarowani. W tym zakresie nowe przepisy Kodeksu cywilnego nakazują traktowanie fundacji rodzinnej jak każdego innego podmiotu niebędącego spadkobiercą lub uprawnionym do zachowku i otrzymującego darowiznę od spadkodawcy. Zatem fundusz założycielski przekazywany fundacji rodzinnej przez spadkodawcę będzie zawsze doliczany do substratu zachowku, chyba że do wniesienia tego funduszu doszło ponad dziesięć lat przed śmiercią spadkodawcy i jednocześnie fundacja rodzinna nie została powołana do spadku po spadkodawcy.
Jeśli zaś chodzi o świadczenia otrzymywane przez beneficjentów fundacji rodzinnej będących jednocześnie uprawnionymi do zachowku po fundatorze, to z prawnospadkowej perspektywy ustawodawca nakazuje traktować je tak samo jak wszelkie inne świadczenia otrzymywane od spadkodawcy przez uprawnionych do zachowku. W takich przypadkach beneficjenci muszą więc zaliczyć wartość świadczeń otrzymanych od fundacji rodzinnej na poczet należnego im zachowku.
Ze względu na owo 10-letnie ograniczenie w doliczaniu funduszu założycielskiego do substratu zachowku mogłoby się wydawać, że założenie fundacji rodzinnej i wskazanie jako beneficjentów tylko niektórych z uprawnionych do zachowku po fundatorze może być sposobem na niwelowanie ryzyka zachowkowego. W takim układzie – inaczej niż przy przekazaniu majątku bezpośrednio na rzecz wybranych uprawnionych do zachowku – wskazani beneficjenci otrzymywaliby od fundacji świadczenia, zaś gdyby fundator przeżył 10 lat od przekazania funduszu założycielskiego, wartość tego funduszu nie byłaby doliczana do substratu zachowku. Warunkiem jest więc upływ 10 lat od wniesienia funduszu założycielskiego do fundacji. Biorąc zaś pod uwagę wysoce niepewną naturę tego warunku oraz analogiczny charakter zasad ustalania zachowku w odniesieniu do funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej względem pozostałych darowizn spadkodawcy, nie sposób uznać, by fundacja rodzina wprowadzała ułatwienia lub możliwości ograniczania roszczeń z tytułu zachowku po fundatorze. Pod tym względem zasady ustalania zachowku w oparciu o fundusz założycielski fundacji rodzinnej zostały więc jedynie dostosowane do dotychczas obowiązujących reguł.
Pozostając na gruncie prawa spadkowego, warto zwrócić uwagę na zaletę fundacji rodzinnej przy planowaniu odpowiedniego uposażenia osób małoletnich. Chodzi o sytuacje, w których spadkodawca chciałby przekazać osobie małoletniej jakiś majątek, ale jednocześnie nie ma zaufania do jej opiekunów prawnych, którzy – do czasu osiągnięcia pełnoletniości przez uposażonego – sprawowaliby zarząd nad owym majątkiem pod nadzorem sądu opiekuńczego. Co więcej, gdyby owym przekazywanym składnikiem majątkowym miała być firma lub jej część, to każda decyzja dotycząca jej prowadzenia wymagałaby uzyskania uprzedniego zezwolenia sądu opiekuńczego, co z kolei groziłoby paraliżem bieżącej działalności biznesowej. Tego rodzaju dylematy zazwyczaj mają miejsce w razie rozporządzeń dokonywanych przez dziadków na rzecz wnucząt, ale z chęcią pominięcia jednego z rodziców wnucząt (byłego lub aktualnego małżonka/partnera własnego dziecka spadkodawcy). W takich warunkach pomocne wydawałoby się wniesienie firmy do fundacji rodzinnej z jednoczesnym uczynieniem osoby małoletniej beneficjentem fundacji. Pozwoliłoby to uniknąć wpływu opiekunów prawnych osoby małoletniej na bieżące zarządzanie firmą oraz skutkowałoby brakiem konieczności pozyskiwania zezwoleń sądowych na poszczególne działania w firmie, a równocześnie zapewniałoby odpowiednie uposażenia dla osoby małoletniej.
Podsumowanie
Powyższa analiza pokazuje, że fundacja rodzinna może być wykorzystana nie tylko do planowania sukcesyjnego, ale też w celach inwestycyjnych i jako mechanizm zapewniający długoterminowe zarządzanie majątkiem rodzinnym poprzez ochronę przed jego rozdrobnieniem. Tak szerokie spektrum zastosowania powoduje, że fundacja rodzinna stanowi szczególnie atrakcyjną formułę dla właścicieli firm, czy też osób zamożnych, borykających się z dylematem, jak podzielić majątek pomiędzy dzieci, aby z jednej strony nikogo nie skrzywdzić, a z drugiej nie doprowadzić do podziałów, mogących zaszkodzić działalności firmy czy jedności majątku rodzinnego.
dr Kinga Ziemnicka, radca prawny, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy
dr Radosław Wiśniewski, adwokat, praktyka nieruchomości kancelarii Wardyński i Wspólnicy
Adam Strzelecki, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy
