Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej | Co do zasady

Zastrzeżenie w umowie sprzedaży własności rzeczy ruchomej do czasu uiszczenia całej ceny przez kupującego zwiększa bezpieczeństwo podmiotu dostarczającego surowce i półprodukty do zagrożonego niewypłacalnością kooperanta.

Przejście własności mimo braku zapłaty ceny

Przy sprzedaży rzeczy ruchomych oznaczonych co do tożsamości (np. samochodu) własność przechodzi na nabywcę już w momencie zawarcia (podpisania) umowy przez strony. Natomiast przy sprzedaży rzeczy oznaczonych co do gatunku (np. prętów zbrojeniowych) oprócz umowy do przejścia własności na nabywcę konieczne jest jeszcze wydanie rzeczy kupującemu. Własność przejdzie na niego w momencie wydania mu rzeczy przez sprzedawcę.

W obu przypadkach własność przejdzie na kupującego niezależnie od tego, czy zapłacił cenę. Niekiedy przedsiębiorcy, kierując się jedynie intuicją, nie zdają sobie z tego sprawy. Uważają, że kupujący stanie się właścicielem dopiero po zapłaceniu ceny.

W obrocie gospodarczym najczęściej jest tak, że sprzedający dostarcza towar, a dopiero później – czasem po wielu tygodniach – otrzymuje cenę.  W okresie pomiędzy objęciem towaru w posiadanie a zapłatą ceny kupujący może rozporządzić towarem (np. sprzedać go osobie trzeciej) lub obciążyć go w celu zabezpieczenia swoich długów. Może też dojść do upadłości kupującego, która skutkuje włączeniem towaru do masy upadłości. Od momentu dostarczenia towaru sprzedawca ryzykuje więc, że wyzbędzie się jego własności i nie otrzyma ceny.

Jednym ze sposobów ograniczenia takiego ryzyka sprzedawcy może być zastrzeżenie w umowie sprzedaży własności rzeczy ruchomej sprzedanej do czasu uiszczenia całej ceny przez kupującego.

Skutki zastrzeżenia własności rzeczy sprzedanej

W relacji sprzedawca – kupujący omawiane zastrzeżenie ma ten skutek, że do czasu zapłacenia całej ceny (np. wszystkich rat) właścicielem rzeczy pozostaje wciąż sprzedawca. Po zapłaceniu ceny własność przejdzie na kupującego automatycznie, bez konieczności zawierania jakichkolwiek dodatkowych porozumień potwierdzających to zdarzenie.

Skuteczność zastrzeżenia własności można rozszerzyć na wierzycieli kupującego. Wymaga to spełnienia dwóch warunków: zawarcia zastrzeżenia w umowie sprzedaży oraz opatrzenia umowy poświadczeniem daty przez notariusza. Dzięki tej tzw. dacie pewnej, w sytuacji egzekucji z majątku kupującego, sprzedawca będzie w stanie wykazać, że zastrzeżenie zostało dokonane jeszcze zanim doszło do egzekucji.

Po spełnieniu tych wymogów wierzyciele kupującego nie będą mogli przeprowadzić egzekucji z rzeczy objętych zastrzeżeniem własności. Dotyczy to tak „zwykłej” egzekucji prowadzonej przez komornika, jak i „zbiorczej” egzekucji w sytuacji upadłości kupującego.

Zastosowanie

W swojej praktyce miałem do czynienia z klauzulami zastrzegającymi własność rzeczy sprzedanych w kontraktach dotyczących sprzedaży materiałów budowlanych (w tym izolacji budynków), półproduktów stalowych (tzw. slabów), surowców (tkanin) używanych do produkcji mebli oraz elementów (wież, turbin i rotorów) do wiatraków instalowanych na farmach wiatrowych.

Koszty

Nadanie daty pewnej przez notariusza jest stosunkowo tanie. Pobierze on taksę w wysokości 6 zł za każdą stronę umowy zastrzegającej własność. Do tego doliczy podatek VAT.

Poufność

W przeciwieństwie do zastawu rejestrowego, zastrzeżenie nie jest ujawniane w żadnych publicznie dostępnych rejestrach. Do czasu egzekucji komorniczej z majątku kupującego albo jego upadłości wiedzą o nim tylko sprzedawca i kupujący.

Okoliczność ta wpływa często na błędne postrzeganie potencjału ekonomicznego kupującego przez jego kontrahentów. Nie wiedzą oni bowiem, że towary zalegające na placu przedsiębiorcy do niego nie należą, jeśli objęte są zastrzeżeniem własności na rzecz sprzedawcy.

Odebranie towaru kupującemu

Jeśli kupujący nie zapłaci całej ceny w uzgodnionym terminie, utraci uprawnienie do posiadania towaru. Będzie miał obowiązek oddać towar dostawcy. W sytuacji, gdy nie wyda go dobrowolnie albo będzie kwestionować skuteczność zastrzeżenia własności, sprzedawcy będzie przysługiwało roszczenie o wydanie (tzw. roszczenie windykacyjne).

Sprzedawca nie może odebrać towaru siłą. Czynność przymusowego odebrania rzeczy musi zlecić komornikowi, który będzie działać na podstawie wyroku sądu nakazującego kupującemu zwrot towaru do sprzedawcy.

Zastrzeżenie własności a upadłość kupującego

Ogłoszenie upadłości kupującego nie powoduje wygaśnięcia zastrzeżenia własności.

W przypadku upadłości kupującego sprzedawca stanie przed alternatywą: albo zażąda wydania towaru będącego jego własnością, albo zażąda zapłacenia ceny. Nie będzie mógł podnieść obu tych roszczeń równocześnie.

Aby odzyskać swoją własność, sprzedawca musi złożyć do sędziego-komisarza (czyli sędziego nadzorującego upadłość) wniosek o wyłączenie towaru, jako własności sprzedawcy, z masy upadłości. Syndyk zweryfikuje, czy zastrzeżenie zostało dokonane w podpisanej przez obie strony umowie i czy zostało opatrzone datą pewną. Potwierdza ona, że zastrzeżenia dokonano jeszcze przed ogłoszeniem upadłości. Jeśli zastrzeżenie własności będzie skuteczne, syndyk odda towar sprzedawcy. Jeśli nie, towar zostanie przez syndyka sprzedany. Środki pochodzące ze sprzedaży wejdą do puli, która posłuży do zaspokojenia ogółu wierzycieli, w tym sprzedawcy, o ile zgłosi on do masy upadłości swoją wierzytelność o zapłatę ceny przez upadłego.

Natomiast roszczenie o zapłatę ceny uplasuje się na odległej pozycji. Przed nim pierwszeństwo zaspokojenia będą miały koszty postępowania upadłościowego (w tym wynagrodzenia syndyka i osób przez niego zatrudnionych), należności pracowników kupującego i ZUS. Wierzytelność sprzedawcy znajdzie się w tej samej kategorii co zobowiązania podatkowe kupującego. Konkurencja z uprzywilejowanymi wierzytelnościami zazwyczaj sprawia, że sprzedawca otrzymuje tylko niewielką cześć swojej należności. To powoduje, że jeśli towar nadaje się do odebrania, sprzedawca zażąda raczej zwrotu rzeczy niż zapłacenia ich ceny.

Istnieje też możliwość, że syndyk uzna, że wykona umowę, czyli zapłaci cenę, aby uzyskać własność towaru.

Komplikacje

Niestety zastrzeżenie własności może nie zabezpieczyć rzeczy przed połączeniem ich z innymi rzeczami (np. wbudowaniem instalacji klimatyzacyjnych albo izolacji w budynek upadłego albo osoby trzeciej) lub sprzedażą towaru przez będącego w złej wierze kupującego będącej w dobrej wierze osobie trzeciej. Co do zasady takie zdarzenia doprowadzą do przejścia własności towaru na kupującego albo na osoby trzecie.

Sprzedawca pozostanie z roszczeniem do kupującego o zapłatę ceny albo o przekazanie ceny otrzymanej przez kupującego od osoby trzeciej. W obu przypadkach będzie narażony na ryzyko, że jego roszczenie nie zostanie zaspokojone.

To pokazuje, że wydanie rzeczy sprzedanej kupującemu (zamiast zatrzymania jej w magazynie sprzedawcy do czasu uiszczenia całej ceny) wiąże się z ryzykiem dla sprzedawcy, nawet w sytuacji skutecznego zastrzeżenia własności.

Wskazówki dla sprzedawcy

Z mojej praktyki wynika, że przy dużym wolumenie zamówień i presji na zwiększenie sprzedaży dostawcy często nie dbają o poprawną reprezentację przy zawieraniu poszczególnych kontraktów, co skutkuje ich nieważnością i narażeniem sprzedawcy na straty.

Aby ułatwić obsługę procesu kontraktowania, strony mogą uzgodnić w kontakcie listę osób umocowanych do ich reprezentowania. Osoby te powinny dysponować stosownymi pełnomocnictwami.

Jeszcze raz należy zaznaczyć, że dla skuteczności zastrzeżenia ważności rzeczy sprzedanej umowa zawierająca takie zastrzeżenie musi być podpisana przez obie strony kontraktu zgodnie z zasadami ich reprezentacji.

Czasem procedura kontraktowania przewidziana w umowie (w tym w tzw. ogólnych warunkach umów dostawcy) jest tak zawiła, że pracownicy dostawcy ignorują „formalizmy”, narażając kontrakty na ryzyko zakwestionowania zastrzeżeń własności.

Korzystne jest wpisanie zastrzeżenia własności do formularza faktury, która następnie jest podpisywana przez osoby umocowane (po stronie zamawiającego i dostawcy) do zawierania umów. Takie faktury pełnią wówczas funkcję kontraktów „dublujących” oryginalne umowy. Jeśli po pojawieniu się informacji o niewypłacalności kupującego takie faktury zostaną opatrzone datą pewną, będą dowodem zastrzeżenia własności skutecznym wobec wierzycieli kupującego.

Dostawca powinien zadbać, aby dostarczone rzeczy oznaczone co do gatunku były przechowywane u nabywcy oddzielnie w celu zabezpieczenia ich przed zmieszaniem się z innymi rzeczami (np. materiałami budowlanymi) kupującego. Z kolei dostarczone rzeczy oznaczone co do tożsamości (np. maszyny) powinny być dobrze (widocznie) oznaczone jako własność sprzedawcy, tak by wyłączyć dobrą wiarę osoby trzeciej, której kupujący będzie usiłował je sprzedać.

Konrad Grotowski, praktyka restrukturyzacji i upadłości kancelarii Wardyński i Wspólnicy