Układ częściowy jako alternatywna forma restrukturyzacji wierzytelności
Przepisy Prawa restrukturyzacyjnego przewidują, że układ obejmuje co do zasady wszelkie wierzytelności dłużnika – poza wierzytelnościami, które ustawa wprost wskazuje jako pozaukładowe. Niekiedy jednak, aby przeprowadzić skuteczną restrukturyzację, nie trzeba osiągnąć porozumienia w zakresie wszystkich zobowiązań dłużnika. Dzieje się tak wówczas, gdy podmiot ma trudności jedynie z obsługą wybranych zobowiązań, które mają skądinąd zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorstwa. Właśnie na potrzeby takich sytuacji ustawodawca wprowadził instytucję układu częściowego.
Układ częściowy pozwala dłużnikowi prowadzić negocjacje i ustalenia w zakresie propozycji układowych sprawniej i ze znacznie mniejszym nakładem pracy, nie angażując niepotrzebnie wierzycieli, których udział w postępowaniu byłby niecelowy. Aby jednak można było skorzystać z tego rozwiązania, muszą zostać spełnione wskazane w ustawie przesłanki.
Warunki formalne dla układu częściowego
Układ częściowy nie znajdzie zastosowania we wszystkich postępowaniach restrukturyzacyjnych. Ustawodawca dopuścił go tylko w postępowaniu o zatwierdzenie układu oraz w przyspieszonym postępowaniu układowym. Jest to motywowane prostotą tych postępowań. Ustawodawca uznaje bowiem, że w przypadku tak kompleksowych restrukturyzacji dłużnika, jakie mają miejsce w postępowaniu układowym, a tym bardziej w przypadku sanacji, należy całkowicie odrzucić ideę zawierania układów tylko z wybraną grupą wierzycieli. Art. 192 Prawa restrukturyzacyjnego dopuszcza jednak zawarcie układu częściowego „obok” postępowania sanacyjnego, w odniesieniu do wierzytelności nieobjętych tym postępowaniem.
Wymóg „zasadniczego wpływu na funkcjonowanie przedsiębiorstwa”
Ustawodawca wskazuje wprost, że dłużnik może złożyć propozycje układowe obejmujące jedynie zobowiązania, które cechują się „zasadniczym wpływem na dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa”. Sformułowanie tego kryterium jako klauzuli generalnej jest zabiegiem celowym i zasadnym. Sprawia bowiem, że brzmienie przepisu nie pozostaje w sprzeczności z istotą regulacji o układzie częściowym, wprowadzonej, by zagwarantować dłużnikowi możliwość swobodnego zadecydowania, które spośród wierzytelności zostaną objęte restrukturyzacją. Co więcej, obserwujemy kształtowanie się linii orzeczniczej, zgodnie z którą sąd nie może oddalić wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego, wskazując na to, że restrukturyzacja określonych wierzytelności nie ma zasadniczego wpływu dla dalszego działania przedsiębiorstwa (patrz: postanowienie Sądu Okręgowego w Gliwicach z 17 października 2017 r., X Gz157/17, niepubl.). Niemniej jednak rzeczona swoboda nie może być w tym kontekście rozumiana jako synonim dowolności.
Kryteria wyodrębnienia wierzycieli objętych układem
Dowolności zapobiegają również wymagania w zakresie kryteriów wyodrębnienia wierzycieli wynikające z art. 180 ust. 2 Prawa restrukturyzacyjnego. Zgodnie ze wskazaną regulacją dłużnik przy wyborze wierzycieli powinien posłużyć się obiektywnymi, jednoznacznymi i uzasadnionymi ekonomicznie kryteriami, które nie są nakierowane na pominięcie wierzyciela przeciwnego zawarciu układu. Kryteria te muszą dotyczyć stosunków prawnych, z których wynikają zobowiązania objęte propozycjami układowymi. Art. 180 ust. 2 ma zatem w szczególności zapobiec wybieraniu do udziału w układzie najbardziej „agresywnych” wierzycieli (choć w subiektywnym przekonaniu dłużnika zobowiązania względem nich mogą mieć największe znaczenie).
Kryteria wyodrębnienia wierzycieli podlegają kontroli sądu restrukturyzacyjnego. O ile jednak w przyspieszonym postępowaniu układowym przybiera ona postać kontroli apriorycznej, co w razie stwierdzenia nieprawidłowości wskazanych kryteriów pozwala dłużnikowi zaproponować alternatywne podstawy wyodrębnienia wierzycieli, o tyle w postępowaniu o zatwierdzenie układu mówimy o badaniu ex ante. Fakt ten należy potraktować – z perspektywy praktyki obrotu prawnego – jako mankament mechanizmu restrukturyzacji częściowej. Negatywna ocena sądu w zakresie doboru kryteriów wyodrębnienia unicestwia bowiem całe dotychczasowe postępowanie restrukturyzacyjne.
Podział wierzycieli na grupy interesu
Wyodrębnienie wierzycieli do udziału w układzie na podstawie obiektywnych, jednoznacznych i uzasadnionych ekonomicznie kryteriów jest zabiegiem zasadniczo odmiennym i odrębnym od podziału wierzycieli na grupy interesu, o którym mowa w art. 161 Prawa restrukturyzacyjnego. Nie wyklucza to jednak dokonania podziału na grupy interesu w ramach wierzycieli dopuszczonych do układu częściowego. Dzięki temu dłużnik może zaproponować wierzycielom z różnych grup interesu różne propozycje układowe.
W orzecznictwie można co prawda spotkać również stanowisko, zgodnie z którym taki zabieg jest niedopuszczalny (patrz: postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z 29 maja 2017 r., XXIII Gz 486/17). Należy ocenić je jednak jako sprzeczne z zasadami ekonomiki i – ponieważ oparte jest na przepisach o głosowaniu nad układem – niezgodne z dyrektywami wykładni systemowej. Co więcej, praktyka sądowa naszej kancelarii pokazuje, że sądy wyrażają zgodę na zatwierdzenie układów częściowych, w ramach których dokonano podziału na grupy interesu.
Inne korzyści wynikające z zawarcia układu częściowego
Możliwość zawarcia układu częściowego ma niewątpliwe zalety z punktu widzenia dłużnika, związane ze zwiększeniem sprawności postępowania i ograniczeniem nakładu pracy włożonego w prowadzenie negocjacji. Skorzystanie z tej formy restrukturyzacji niesie też potencjalne korzyści dla wierzycieli. Przejawiają się one w szczególności na płaszczyźnie prawa podatkowego. W interpretacji z 23 maja 2019 r. Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej (0114-KDIP2-3.4010.51.2018.2.MS) zaakceptował bowiem stanowisko, zgodnie z którym część, o jaką zgodnie z układem zmniejszona zostanie wierzytelność podlegająca spłacie na rzecz wierzyciela, może zostać przez niego potraktowana jako umorzona i zaliczona do kosztów podatkowych. To z kolei sprawia, że pomniejszeniu ulega podstawa opodatkowania podatkiem CIT.
Układy częściowe w praktyce restrukturyzacji pozasądowych
Układ częściowy, szczególnie zatwierdzany w ramach postępowania o zatwierdzenie układu, plasuje się niejako na styku restrukturyzacji sądowej i pozasądowej. Z tego powodu w praktyce restrukturyzacji pozasądowej układ częściowy znajduje swoje zastosowanie. Bardzo często zdarza się, że wypracowany z wybranymi wierzycielami (najczęściej instytucjami finansowymi) układ częściowy stanowi załącznik do podpisanej wcześniej umowy restrukturyzacyjnej. W takim scenariuszu umowa restrukturyzacyjna określa ogólne ramy restrukturyzacji, harmonogram, warunki komercyjne restrukturyzacji, prawa i obowiązki wierzycieli oraz dłużnika, a także określa wybranego i akceptowalnego dla wszystkich stron procesu nadzorcę układu. Wskazane jest, aby nadzorca od początku uczestniczył w procesie oraz zaaprobował propozycje układowe pod kątem formalnym. W takim wariancie restrukturyzacja ma duże szanse powodzenia, gdyż wszystko, w tym propozycje układowe, zostaje przygotowane poza postępowaniem na drodze kontraktowej. Etap otwarcia postępowania jest już wówczas tylko czynnością techniczną i formalną celem zebrania głosów wierzycieli układu częściowego, skompletowania dokumentacji i złożenia do właściwego sądu wniosku o zatwierdzenie układu częściowego.
Układ częściowy może zostać także wykorzystany dla restrukturyzacji zadłużenia w formie konwersji wierzytelności na udziały albo akcje dłużnika. O samej konwersji jako formie restrukturyzacji w Prawie restrukturyzacyjnym napisano już wiele i nie będziemy tu poruszać tego tematu. Niemniej konwersja w układzie ma wiele zalet. Postanowienie o zatwierdzenie układu zasadniczo zastępuje większość czynności korporacyjnych, w tym wyłącza prawo poboru. Konwersja jest też skuteczna z momentem prawomocnego zatwierdzenia układu przez sąd restrukturyzacyjny, a sam wpis podwyższenia kapitału zakładowego do KRS ma w tej sytuacji charakter deklaratoryjny. Konwersja może być prawnie przeprowadzona w ramach układu częściowego i skierowana do określonego grona wierzycieli, np. wierzycieli zabezpieczonych na mieniu dłużnika. Dłużnik może być zainteresowany przeprowadzeniem konwersji na swoje akcje lub udziały tylko wobec określonego grona wierzycieli, tak aby nie doprowadzić do istotnego rozwodnienia kapitału zakładowego dłużnika, gdyby konwersja musiała być dokonywana wobec większości lub wszystkich wierzycieli. Układ częściowy jako uproszczona procedura restrukturyzacyjna jest bardzo dobrym prawnym instrumentem dla konwersji na udziały lub akcje części zadłużenia wobec wybranej grupy wierzycieli.
Podsumowując, dobrze przygotowany układ częściowy może być efektywną formą restrukturyzacji zobowiązań dłużnika wobec istotnych wierzycieli, szczególnie instytucji finansowych, zwłaszcza jeżeli w grę wchodzi częściowe umorzenie spłacanych wierzytelności lub ich konwersja na akcje lub udziały w kapitale zakładowym dłużnika. Pozostaje jedynie mieć nadzieję, że procesowanie sadów restrukturyzacyjnych i działanie Krajowego Rejestru Zadłużonych ulegnie istotnej poprawie, gdyż w wielu sądach na ten moment czas oczekiwania na zatwierdzenie z góry ustalonych układów częściowych jest wciąż zbyt długi, biorąc pod uwagę oczekiwania uczestników rynku.
Mateusz Tusznio, adwokat, doradca restrukturyzacyjny, praktyka bankowości i finansowania projektów kancelarii Wardyński i Wspólnicy
