Wiążące polecenia co do prowadzenia spraw spółki w świetle znowelizowanych przepisów Kodeksu spółek handlowych
Dotychczas osoby prowadzące sprawy spółki mogły działać wyłącznie w najlepszym interesie tej spółki, co utrudniało działalność grup spółek. Od października spółkom zależnym wchodzącym w skład sformalizowanych grup spółek będzie można wydawać tzw. wiążące polecenia. Co musi zawierać takie polecenie, czy można odmówić wykonania tego polecenia i co w przypadku, gdy wskutek wykonania polecenia spółka poniesie szkodę?
Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami Kodeksu spółek handlowych osoby mające obowiązek prowadzenia spraw spółki handlowej powinny działać w najlepszym interesie spółki i nie mogą wykonywać poleceń osób trzecich co do sposobu realizacji ciążącego na nich obowiązku. W odniesieniu do spółek kapitałowych istnieje wprost sformułowany, wyraźny zakaz wydawania zarządom spółek wiążących poleceń przez rady nadzorcze, a w odniesieniu do spółek akcyjnych – zakaz wydawania wiążących poleceń również przez walne zgromadzenie akcjonariuszy (stanowią o tym artykuły 219 § 2, 30069 § 2 i 3751 k.s.h). Choć nie wynika to wprost z przepisów kodeksu (i kwestia ta nie jest bynajmniej jednoznaczna), wielu komentatorów prawa uważa, że zakaz ten rozciąga się również na inne typy spółek kapitałowych.
Osoby wykonujące obowiązek prowadzenia spraw spółki powinny działać wyłącznie przy uwzględnieniu najlepszego interesu spółki, z pominięciem interesów innych osób. W efekcie odpowiedzialność z tytułu naruszenia obowiązku prowadzenia spraw spółki w jej najlepszym interesie nie będzie wyłączona poprzez fakt działania organu spółki w zgodzie z uzyskanymi instrukcjami. Co więcej, obowiązujący porządek prawny wyłącza prowadzenie spraw spółki zależnej w oparciu o decyzje członków organów spółki dominującej. Dlatego dotychczas często powoływano te same osoby do organów różnych spółek tworzących jedną grupę kapitałową, tak aby jednolity skład osobowy organów spółek umożliwiał podejmowanie spójnych decyzji w odniesieniu do całej grupy.
Nowelizacja Kodeksu spółek handlowych związana z wprowadzeniem do porządku prawnego przepisów prawa holdingowego istotnie zmieni istniejący stan rzeczy.
Wydanie wiążącego polecenia
Spółka dominująca oraz spółka zależna, które uczestniczą w grupie spółek, będą mogły uwzględniać interes grupy przy prowadzeniu spraw spółki, o ile nie będzie to zmierzało do pokrzywdzenia wierzycieli lub wspólników albo akcjonariuszy mniejszościowych spółki. Ponadto nowelizacja dopuści kierowanie się przez grupy spółek wspólną strategią w celu realizacji wspólnego interesu w oparciu o sprawowanie przez spółkę dominującą jednolitego kierownictwa nad spółką albo spółkami zależnymi wchodzącymi w skład grupy. W tym celu do porządku prawnego wprowadza się instrument wydawania spółce zależnej wiążących poleceń przez spółkę dominującą.
Wydanie wiążącego polecenia będzie wymagało zastosowania formy pisemnej albo elektronicznej i w tym ostatnim przypadku użycia elektronicznego podpisu kwalifikowanego w każdym przypadku pod rygorem nieważności.
Wiążące polecenie będzie musiało wskazywać:
- oczekiwane przez spółkę dominującą zachowanie spółki zależnej w związku z wykonaniem wiążącego polecenia,
- interes grupy spółek, który uzasadnia wykonanie przez spółkę zależną wiążącego polecenia,
- spodziewane korzyści lub szkody spółki zależnej, które będą następstwem wykonania wiążącego polecenia.
Jeśli z wykonaniem wiążącego polecenia łączyć się będzie spodziewana szkoda po stronie spółki zależnej, wiążące polecenie powinno wskazywać przewidywany sposób i termin naprawienia szkody spółce zależnej.
Wykonanie wiążącego polecenia przez spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek będzie wymagało uprzedniego podjęcia uchwały zarządu spółki zależnej.
Odmowa wykonania wiążącego polecenia
Wydanie wiążącego polecenia będzie swoistą czynnością prawną kształtującą treść stosunków prawnych wynikających z zawiązania i funkcjonowania spółki wchodzącej w skład grupy spółek. Członkowie zarządu spółki zależnej w ramach stosunku prawnego wynikającego z piastowania funkcji w zarządzie, a także w ramach umów regulujących zasady wykonywania tej funkcji, będą mieli obowiązek wykonania wiążącego polecenia po podjęciu przez zarząd spółki zależnej uchwały w tym przedmiocie. Jeżeli jednak zaistnieją przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia, obowiązkiem członków zarządu spółki zależnej będzie odmowa wykonania polecenia na podstawie uchwały zarządu spółki. Naruszenie obowiązków członków organów spółki związanych z uzyskaniem przez spółkę wiążącego polecenia będzie mogło być ważną podstawą odwołania danej osoby z organu spółki albo też rozwiązania umowy o pracę albo współpracę z przyczyn niedotyczących spółki.
Członkowie zarządu spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek będą zobowiązani podjąć uchwałę o odmowie wykonania wiążącego polecenia, jeżeli jego wykonanie doprowadziłoby do niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością spółki. W przypadku spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek niebędącej spółką jednoosobową uchwała o odmowie wykonania wiążącego polecenia powinna być podjęta również wówczas, gdy istnieje uzasadniona obawa, że polecenie będzie sprzeczne z interesem spółki zależnej i wyrządzi jej szkodę, która nie będzie naprawiona przez spółkę dominującą lub inną spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek w okresie dwóch lat, licząc od dnia, w którym nastąpi zdarzenie wyrządzające szkodę. Określając wysokość szkody, spółka zależna uwzględni korzyści uzyskane przez nią w związku z uczestnictwem w grupie spółek w okresie ostatnich dwóch lat obrotowych.
Znowelizowane przepisy Kodeksu spółek handlowych mają umożliwić współdziałanie spółek w sytuacjach, które w typowych przypadkach rodzą rozbieżność interesów wewnątrz grup kapitałowych. Dotyczy to w szczególności stosowania jednolitych procesów zakupowych lub sprzedażowych obejmujących szereg spółek, pozyskiwania zewnętrznego finansowania w oparciu o zabezpieczenia praw podmiotu finansującego ustanawiane na majątku całej grupy, finansowań udzielanych wewnątrz grupy, prowadzenia wspólnych prac badawczych i rozwojowych i innych podobnych przypadków.
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną spółce
Zgodnie z nowo uchwalonym art. 215 k.s.h. członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator spółki zależnej nie będzie ponosił odpowiedzialności na podstawie przepisów ogólnych o odpowiedzialności członków organów spółki za wyrządzenie spółce szkody w związku z wykonaniem wiążącego polecenia. Choć nie wynika to wprost ze znowelizowanych przepisów kodeksu, należy przyjąć, że członkowie organów spółki zależnej będą mogli powołać się na ten przepis tylko wtedy, gdy wywiążą się z ciążących na nich obowiązków co do postępowania względem uzyskanego wiążącego polecenia.
Istotne jest przy tym, że wyłączenie odpowiedzialności po stronie członków organów spółki zależnej za szkodę wynikającą z wykonania wiążącego polecenia nie będzie wpływało na treść stosunków prawnych istniejących w relacji samej spółki zależnej i spółki dominującej. Zgodnie z art. 2112 § 1 znowelizowanego k.s.h. spółka dominująca będzie odpowiadała wobec spółki zależnej za szkodę, która została wyrządzona wykonaniem wiążącego polecenia, o ile szkoda ta nie została naprawiona w terminie wskazanym w wiążącym poleceniu. Jeżeli szkoda zostanie wyrządzona jednoosobowej spółce zależnej, spółka dominująca będzie odpowiadać tylko jeżeli wykonanie wiążącego polecenia doprowadziło do niewypłacalności spółki zależnej.
Odpowiedzialność spółki dominującej za szkodę spółki zależnej wynikającą z wykonania wiążącego polecenia została skonstruowana jako odpowiedzialność za delikt i jest oparta na zasadzie winy. Zgodnie z art. 2112 § 3 k.s.h. winę jako przesłankę odpowiedzialności będzie się ustalać z uwzględnieniem obowiązku organów spółki dominującej działania na zasadzie lojalności wobec spółki zależnej podczas wydawania i wykonania wiążących poleceń. Znowelizowane przepisy wprowadzają do prawa handlowego wprost wyrażony standard działania na zasadzie lojalności w ramach aktywności grup spółek. Wydaje się, że naruszeniem tego standardu będą wszelkie działania, które nie zapewniają spółce zależnej pełnego dostępu do informacji na temat zidentyfikowanych uwarunkowań związanych z wydaniem i wykonaniem wiążącego polecenia. Naruszeniem takim będzie też jedynie iluzoryczne zapewnienie realizacji obowiązku naprawienia szkody mogącej powstać w majątku spółki zależnej w związku z wykonaniem wiążącego polecenia. Wymienione przypadki to oczywiście najbardziej typowe sytuacje.
Na końcu warto zaznaczyć, że wiążące polecenia będą mogły być wydawane tylko w odniesieniu do spółek kapitałowych wchodzących w skład sformalizowanych grup spółek i jedynie po ujawnieniu przynależności do grupy we właściwych rejestrach, o czym szerzej piszemy w artykule „Prawo holdingowe już od października”.
Krzysztof Libiszewski, radca prawny, Maciej A. Szewczyk, radca prawny, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy
