Trybunał Konstytucyjny pochylił się nad „małą ustawą reprywatyzacyjną” | Co do zasady

Na rozprawie 19 lipca 2016 r. Trybunał Konstytucyjny zbadał zgodność części przepisów tzw. małej ustawy reprywatyzacyjnej z Konstytucją RP. Kancelaria reprezentowała w tej sprawie Światową Żydowską Organizację Restytucji, która jako amicus curiae przedłożyła Trybunałowi negatywną opinię o konstytucyjności badanych przepisów.

Pomimo upływu ćwierćwiecza od przemian demokratycznych, do dziś nie udało się kompleksowo rozwiązać kwestii reprywatyzacyjnych w Polsce. Wobec indolencji polskiego ustawodawcy w całościowym podejściu do problematyki reprywatyzacji, Senat RP w 2015 r. wystąpił z inicjatywą ustawodawczą celem uregulowania sytuacji prawnej tzw. nieruchomości warszawskich, a zatem tych objętych działaniem dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz. U. 1945 nr 50 poz. 279).

W toku prac parlamentarnych liczne instytucje państwowe oraz organizacje społeczne zwracały uwagę na ryzyko niezgodności proponowanych rozwiązań z Konstytucją. Wbrew zgłaszanym zastrzeżeniom mała ustawa reprywatyzacyjna została uchwalona i przedłożona Prezydentowi RP do podpisu. Wobec licznych kontrowersji wokół uchwalonej regulacji, Prezydent Bronisław Komorowski nie podpisał ustawy i w trybie kontroli prewencyjnej (art. 122 ust. 3 Konstytucji) wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją.

Mała ustawa reprywatyzacyjna

Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, wprowadza zmiany do obowiązujących już aktów prawnych, na podstawie których miały zostać uregulowane liczne problemy wynikające z nieprawidłowego stosowania lub też niestosowania przepisów dekretu warszawskiego. Najważniejsze założenia ustawy dotyczyły:

• prawa pierwokupu praw i roszczeń wynikających z dekretu warszawskiego, przysługującego podmiotom publicznym;
• istotnego rozszerzenia katalogu przesłanek odmowy przyznania prawa użytkowania wieczystego gruntu nieruchomości warszawskiej w trybie dekretu warszawskiego;
• wprowadzenia nadzwyczajnych podstaw umarzania postępowań o przyznanie prawa użytkowania wieczystego gruntu nieruchomości warszawskiej w trybie dekretu warszawskiego;
• doprecyzowania przepisów dotyczących powoływania kuratora dla osoby nieznanej z miejsca pobytu dla ochrony jej praw.

Uchwalona nowelizacja zyskała miano małej ustawy reprywatyzacyjnej. Jednakże priorytetowe znaczenie nadano w niej interesom podmiotów publicznych przy jednoczesnym znaczącym ograniczeniu praw i roszczeń dawnych właścicieli nieruchomości warszawskich lub ich następców prawnych (nabytych jeszcze na mocy dekretu warszawskiego). Dlatego też uchwalonej regulacji bliżej do kolejnego aktu ekspropriacji, niż do określania jej jako reprywatyzacyjnej. Szczegółowo o przepisach uchwalonej nowelizacji i skutkach ich stosowania pisaliśmy tutaj.

Sprawa Kp 3/15

Prezydent w swoim wniosku do Trybunału Konstytucyjnego wskazał, że nadmierne rozszerzenie katalogu przesłanek odmownego rozpatrzenia wniosku o przyznanie prawa użytkowania wieczystego gruntu nieruchomości warszawskiej oraz wprowadzenie nadzwyczajnych podstaw umarzania takich postępowań dekretowych narusza prawa i wolności dawnych właścicieli nieruchomości warszawskich (lub ich następców prawnych) zagwarantowane w Konstytucji. Prezydent zarzucił, że stosowne przepisy uchwalonej regulacji są niezgodne z prawem do ochrony własności i innych praw majątkowych w związku z zasadą proporcjonalności oraz zasadą równości, a także z prawem do słusznego odszkodowania za odjęcie własności oraz zasadami zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa oraz ochrony praw nabytych.

Stanowisko przedstawił również Prokurator Generalny, który uznał, że uchwalona nowelizacja w zakresie rozszerzenia przesłanek odmownego rozpatrzenia wniosku dekretowego jest niezgodna z Konstytucją. Prokurator Generalny nie podzielił zaś poglądu Prezydenta co do niekonstytucyjności nadzwyczajnych podstaw umarzania postępowań dekretowych.

W sprawie stanowisko zajęła również Prezydent m.st. Warszawy, która przekonywała o konieczności niezwłocznego wprowadzenia uchwalonych rozwiązań.

Opinia amici curiae

Znana w praktyce sądów zagranicznych, a w ostatnich latach wykorzystywana również w kilkudziesięciu sprawach w Polsce, forma opinii przyjaciela sądu (amici curiae), to sposób na wyrażanie przez organizacje pozarządowe poglądu w ramach postępowań sądowych pozostających w związku z ich celami statutowymi. Zgodnie z założeniami opinia przyjaciela sądu ma pomóc sądowi we wszechstronnym i wieloaspektowym rozpatrywaniu sprawy i uwzględnieniu szczególnych poglądów i argumentów, które nie zawsze mogą być przedstawione przez strony postępowania.

W niniejszej sprawie mec. Stefan Jacyno, odpowiadający za praktykę reprywatyzacyjną w kancelarii Wardyński i Wspólnicy, reprezentował Światową Żydowską Organizację Restytucji (World Jewish Restitution Organisation), której działalność i cele statutowe są związane z przedmiotem postępowania w sprawie Kp 3/15. Kancelaria przedłożyła Trybunałowi krytyczną opinię co do zgodności uchwalonej nowelizacji z Konstytucją. Natomiast podczas rozprawy przed Trybunałem, po zabraniu głosu przez wnioskodawcę i uczestników postępowania, Przewodniczący składu orzekającego udzielił mec. Stefanowi Jacyno głosu celem zaprezentowania stanowiska organizacji społecznej, po czym aktywnie uczestniczył w rozprawie podczas tzw. fazy pytań składu orzekającego do uczestników postępowania.

Wniosek Prezydenta RP w sprawie Kp 3/15 został rozpoznany przez Trybunał w pełnym składzie. Przewodniczącym składu orzekającego był prezes Trybunału Konstytucyjnego prof. Andrzej Rzepliński, zaś sędzią sprawozdawcą była prof. Małgorzata Pyziak-Szafnicka. Trybunał Konstytucyjny ogłosi orzeczenie w tej sprawie w dniu 27 lipca 2016 r. o godzinie 9.

Radosław Wiśniewski, praktyka reprywatyzacyjna kancelarii Wardyński i Wspólnicy