Przewaga kontraktowa – podsumowanie działań Prezesa UOKiK na rynku rolno-spożywczym | Co do zasady

Od 2017 r. Prezes UOKiK wszczął kilkadziesiąt postępowań w sprawie praktyk nieuczciwie wykorzystujących przewagę kontraktową. W ich efekcie wydano już prawie 20 decyzji, wystosowano też wiele wystąpień do przedsiębiorców. Same kary finansowe wyniosły ok. 1,1 mld zł (w przypadku niektórych decyzji trwa jednak postępowanie odwoławcze przed sądem). Największa dotąd kara za nieuczciwe wykorzystywanie przewagi kontraktowej wyniosła ponad 723 mln zł (Jeronimo Martins Polska S.A. w 2020 r.). Na co zwraca uwagę Prezes UOKiK?

Powszechnie przyjmuje się, że utrzymanie dobrych relacji między wszystkimi ogniwami łańcucha dostaw produktów rolnych i spożywczych jest kluczowe dla jego prawidłowego funkcjonowania. Struktura tego rynku sprawia jednak, że w praktyce występują znaczne różnice w sile przetargowej między jego uczestnikami (dostawcami a nabywcami). Silnie skonsolidowane podmioty sektora dystrybucji i przetwórstwa konkurują z rozdrobnionymi producentami surowców rolnych i artykułów spożywczych. Różnice w potencjale ekonomicznym mogą skutkować wykorzystaniem przewagi kontraktowej przez większe podmioty wobec ich mniejszych kontrahentów.

Szerokie uprawnienia nadane Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Prezes UOKiK) w sprawach praktyk nieuczciwe wykorzystujących przewagę kontraktową w sektorze rolno-spożywczym mają nie tylko przeciwdziałać nieuczciwym działaniom, ale przede wszystkim doprowadzić do zachowania równowagi na tym rynku – kluczowym z punktu widzenia interesów państwa oraz konsumentów. Dotyczy to zwłaszcza wysokich sankcji finansowych, które Prezes UOKiK może nałożyć na przedsiębiorców (sięgają one nawet do 3% obrotu przedsiębiorcy).

Nieuczciwe praktyki

Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi i spożywczymi wprowadza katalog nieuczciwych praktyk. Praktyki te dzielą się na czarne (bezwzględnie zakazane) oraz szare (dozwolone warunkowo, tj. pod warunkiem jasnego i jednoznacznego uprzedniego uzgodnienia w umowie między nabywcą a dostawcą). Katalog praktyk wskazany w ustawie jest jednak otwarty. Oznacza to, że inne praktyki – niewskazane wprost w tym katalogu – mogą zostać uznane za nieuczciwe, jeżeli będą sprzeczne z dobrymi obyczajami i będą zagrażać istotnemu interesowi drugiej strony albo naruszać taki interes (klauzula generalna z art. 6 ustawy).

Ustawa definiuje „przewagę kontraktową” jako występowanie znaczącej dysproporcji w potencjale ekonomicznym nabywcy względem dostawcy (albo dostawcy względem nabywcy). Określa też kryteria obrotowe, z których przekroczeniem związane jest domniemanie posiadania przewagi kontraktowej.

Przykładowo za praktyki nieuczciwie wykorzystujące przewagę kontraktową uznaje się w szczególności praktyki polegające na:

• żądaniu przez nabywcę od dostawcy zapłaty za pogorszenie się stanu lub utratę produktów rolnych lub spożywczych, do których doszło w obiektach nabywcy lub po przejściu własności tych produktów na nabywcę z przyczyn niezawinionych przez dostawcę,
• grożeniu podjęciem handlowych działań odwetowych lub podejmowaniu takich działań przeciwko dostawcy, jeżeli ten korzysta z praw przysługujących mu na mocy umowy lub przepisów prawa,
• żądaniu przez nabywcę od dostawcy zapłaty za prowadzenie przez nabywcę marketingu produktów rolnych lub spożywczych.

Poniżej omawiamy wybrane decyzje Prezesa UOKiK dotyczące istotnych praktyk zakazanych.

Auchan – opłaty logistyczne

W grudniu 2023 r. Auchan Polska został ukarany za nakładanie na chronionych dostawców produktów rolno-spożywczych tzw. opłat logistycznych, tj. opłat za transport towarów z magazynów centralnych do sklepów sieci Auchan. Prezes UOKiK uznał, że ta praktyka jest nieuczciwa i narusza zasady uczciwej konkurencji. W decyzji podkreślono, że transport towarów z magazynów centralnych do określonych sklepów sieci stanowi integralną część modelu biznesowego sieci handlowych, a nie usługę wykonywaną na rzecz dostawców. Co za tym idzie, taka czynność nie powinna być dodatkowo opłacana.

Współpraca pomiędzy dostawcami a Auchan Polska odbywała się na zasadzie umów o świadczenie usług logistycznych. Według Prezesa UOKiK Auchan Polska podejmował czynności w zakresie realizacji umowy dopiero po dostarczeniu towarów przez dostawcę do magazynu centralnego. Przed dostarczeniem towarów do magazynu centralnego Auchan Polska nie uczestniczył w logistyce towarów dostawcy. Wszelkie czynności i obowiązki związane z dostawą do magazynu centralnego (w tym koszt dostawy, organizacja transportu, przygotowanie i skompletowanie wysyłki) spoczywały na dostawcy, co zdaniem Prezesa UOKiK uzasadniało stwierdzenie, że pobieranie opłat za obsługę logistyczną na terenie magazynów centralnych jest nieuzasadnione.

Na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego Prezes UOKiK uznał również, że w dziewięciu na dziesięć segmentów koszty opłat logistycznych były wyższe od faktycznych kosztów obsługi logistycznej. Zasady pobierania marży przez Auchan Polska są więc niejasne, a sam jej charakter wskazuje na dyskryminację tych dostawców, od których jest ona pobierana. Fakt pobierania marży – zdaniem Prezesa UOKiK – wskazuje również na generowanie z tytułu świadczonych usług dodatkowego dochodu dla Auchan Polska, co zdaniem organu pozostaje w sprzeczności z twierdzeniem tej sieci, że opłata pokrywa wyłącznie koszty ponoszone przez sieć.

Prezes UOKiK nałożył na Auchan Polska karę finansową w wysokości ponad 87 mln zł (decyzja nr RBG-12/2023).

Na marginesie należy zaznaczyć, że w toku jest postępowanie w sprawie stosowania podobnych praktyk również przez Carrefour Polska.

Kaufland – rabaty wsteczne

Jedną z zakazanych praktyk wskazanych w ustawie jest nieuzasadnione obniżanie należności z tytułu dostarczenia produktów rolnych lub spożywczych po ich przyjęciu przez nabywcę w całości albo w umówionej części, w szczególności na skutek żądania udzielenia rabatu.

Takie postępowanie – zdaniem Prezesa UOKiK – stosował Kaufland. Praktyki tej sieci handlowej polegały bowiem wedle (nieprawomocnych) ustaleń organu na:

• ustalaniu warunków współpracy z niektórymi kontrahentami już po rozpoczęciu nowego roku rozliczeniowego. W takich sytuacjach, przy przedłużających się negocjacjach umowy na kolejny rok, dostawca nie wiedział, na jakich warunkach realizował dostawy w okresie od początku roku do dnia podpisania umowy. W nowym kontrakcie często wprowadzane były dodatkowe rabaty lub spółka podwyższała wysokość dotychczasowych, a dostawcy musieli zapłacić wyrównanie z tego tytułu. W praktyce oznaczało to wsteczne obniżenie już zapłaconej ceny sprzedaży produktów do sieci Kaufland za okres od początku roku do dnia podpisania nowej umowy,
• pobieraniu od niektórych dostawców produktów rolnych i spożywczych dodatkowych rabatów, które nie były przewidziane w umowie, lecz wynikały z porozumień zawieranych po zakończeniu okresu rozliczeniowego. Upust cenowy miał bowiem formę korekty warunków handlowych na rzecz spółki i nie był uregulowany w dokumentach wyznaczających ramy współpracy Kaufland z kontrahentami. Rabaty były pobierane bez uzgadniania przed rozpoczęciem danego okresu rozliczeniowego ich wysokości, a także warunków przyznania. Kontrahent sieci handlowej nie wiedział zatem zdaniem organu, kiedy zażąda się od niego udzielenia tego rabatu, ani w jakiej będzie on wysokości.

Z tytułu stosowania powyższych zakazanych praktyk Prezes UOKiK w grudniu 2021 r. nałożył na Kaufland karę finansową w wysokości blisko 124 mln zł (decyzja nr RBG-4/2021).

Eurocash – tzw. opłaty półkowe

Zdaniem Prezesa UOKiK Eurocash pobierał od kontrahentów szereg dodatkowych i nieuzasadnionych opłat. Zdaniem organu część działań Eurocash przypominała określoną w ustawie czarną praktykę, która polega na żądaniu przez nabywcę od dostawcy płatności niezwiązanych ze sprzedażą produktów rolnych lub spożywczych dostawcy. Jak wskazał Prezes UOKiK:

Część usług, za które płacili kontrahenci, w ogóle nie była wykonywana, a niektóre spółka powinna świadczyć w ramach podpisanej umowy bez dodatkowego wynagrodzenia. Ponadto dostawcy nie otrzymywali informacji o kosztach i rezultatach niektórych usług. Celem tego typu działań Eurocash było obniżenie wynagrodzenia podmiotom dostarczającym do sklepów produkty rolne i spożywcze.

Zakwestionowane przez organ praktyki polegały na:

• niezapewnieniu utrzymania produktów kontrahentów w ofercie handlowej pomimo pobierania za to opłat,
• pobieraniu opłat za sponsorowanie przez dostawcę spotkań integracyjnych sieci handlowej, przy czym kontrahent, który chciał się tego podjąć, musiał ponieść z tego tytułu dodatkowe koszty,
• pobieraniu opłat za szkolenie personelu sklepów dotyczące technik sprzedaży towarów dostawcy, kiedy zdaniem organu były to ogólne szkolenia ze sprzedaży różnych kategorii produktów (np. mięso, wędliny, owoce, warzywa), a nie asortymentu konkretnych dostawców, którzy za to zapłacili,
• pobieraniu opłat za edukowanie i informowanie franczyzobiorców o nowościach z oferty dostawców, kiedy zdaniem organu dostawcy nie wiedzieli nic o realizacji takich usług, a także nie przekazywali informacji o nowościach do Eurocash oraz wskazywali, że spółka zamawiała i dystrybuowała produkty według własnego uznania,
• pobieraniu opłat za monitorowanie popytu rynkowego i trendów sprzedaży produktów dostawcy oraz sprawowanie nadzoru nad zamówieniami, kiedy zdaniem organu wskazane działanie było realizowane przez Eurocash wobec wszystkich produktów dostępnych w sklepach, i co oczywiste – nawet w przypadku braku pobierania ww. opłat – Eurocash i tak musiałby prowadzić taki monitoring ze względu na swój własny interes gospodarczy.

W związku z powyższymi praktykami Prezes UOKiK pod koniec 2021 r. nałożył na Eurocash (nadal nieprawomocną) karę finansową w wysokości ponad 76 mln zł (decyzja nr RBG-3/2021).

Intermarché – terminy zapłaty

Warto również wspomnieć o nieuczciwej praktyce zakazanej na mocy ustawy polegającej na dokonywaniu przez nabywcę zapłaty dostawcy po upływie terminów określonych w ustawie. Terminy te różnią się w zależności od tego, czy umowa z dostawcą przewiduje regularne dostarczanie produktów, czy też nie, a także od kategorii dostarczanych produktów (łatwo psujące się/inne).

Stosowanie takiej praktyki Prezes UOKiK zarzucił w 2021 r. Grupie Intermarché (SCA PR Polska). Nieuczciwa praktyka miała polegać na niepłaceniu na czas dostawcom produktów rolnych i spożywczych.  W przypadku większości opóźnień zapłata była spóźniona o nie więcej niż 10 dni (ponad 70% w 2020 r.), ale według ustaleń organu w skrajnych przypadkach zdarzały się również opóźnienia powyżej 100 dni. Ponadto w przypadku rozbieżności co do ceny lub ilości towaru wykazanej na fakturze spółka do czasu wyjaśnienia sytuacji miała płacić dostawcom tylko za zafakturowany towar. Dodatkowo Intermarché długotrwale wyjaśniało rozbieżności na fakturach (w niektórych przypadkach nawet do kilkunastu miesięcy), czego efektem było nieuzasadnione wydłużanie terminów zapłaty.

Prezes UOKiK zobowiązał spółkę SCA PR Polska do zmiany praktyk, które mogły stanowić nieuczciwe wykorzystywanie przewagi kontraktowej. Przedsiębiorca zobowiązał się do uregulowania opóźnionych płatności wraz z odsetkami wobec dostawców produktów rolno-spożywczych, a także do zmiany sposobu rozliczania spornych faktur (decyzja RPZ-7/2021).

Druga praktyka spółki SCA PR Polska, wobec której Prezes UOKiK wydał decyzję w 2023 r., dotyczyła ustalania warunków rabatowania na kolejny rok współpracy już po jego rozpoczęciu, z obowiązkiem uwzględnienia nowych warunków z mocą wsteczną, oraz uzyskiwania rabatów pomimo niespełnienia warunków przewidzianych w umowie. Spółka zobowiązała się zwrócić pobrane kwoty wraz z odsetkami za rabaty zakwestionowane przez Prezesa UOKiK oraz przestać zawierać z dostawcami umowy określające warunki rabatów na dany rok już po jego rozpoczęciu, z mocą wsteczną (decyzja DPK-1/2023). Obydwie decyzje Prezesa UOKiK są prawomocne.

Jeronimo Martins Polska – rabaty retrospektywne

W przypadku Jeronimo Martins Polska (sieć Biedronka) w grudniu 2020 r. Prezes UOKiK zakwestionował praktykę polegającą na pobieraniu od dostawców produktów rolnych/spożywczych środków pieniężnych w postaci udzielanych przez dostawców rabatów na podstawie porozumień zawieranych na koniec okresu rozliczeniowego, bez uzgodnienia przed rozpoczęciem danego okresu rozliczeniowego wysokości tych rabatów oraz warunków ich przyznania.

Z ustaleń organu wynika, że konieczność udzielenia takiego rabatu nie była uregulowana w umowie stanowiącej podstawę współpracy sieci z dostawcą. Dostawca nie wiedział, czy w danym okresie rozliczeniowym będzie zobowiązany do udzielenia rabatu ani jaka będzie jego wysokość.

Z tytułu stosowania powyższej zakazanej praktyki Prezes UOKiK nałożył na Jeronimo Martins Polska rekordową karę finansową w wysokości ponad 723 mln zł (decyzja RBG-13/2020).

Konkluzje

Jak wynika z zapowiedzi Prezesa UOKiK, w 2024 roku organ będzie kontynuował działania zmierzające do poprawy sytuacji słabszych podmiotów na rynku rolno-spożywczym. Zwracamy uwagę, że doświadczenie zdobyte przy badaniu opisanych spraw może się przełożyć na coraz większą intensywność działań w tym zakresie.

Podmioty, którym można przypisać posiadanie przewagi kontraktowej na rynku rolno-spożywczym, powinny więc przeanalizować swoje praktyki względem kontrahentów, aby uniknąć ewentualnych kar – za choćby nieumyślne działanie. Kary takie mogą bowiem wynieść do 3% obrotu przedsiębiorcy osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary.

Agnieszka Jelska, radczyni prawna, Tomasz Kisiel, praktyka prawa ochrony konkurencji i konsumentów kancelarii Wardyński i Wspólnicy