Praktyczne aspekty kryzysu konstytucyjnego w Polsce | Co do zasady

Spór o polski Trybunał Konstytucyjny trwa i zaostrza się. Samo sugerowanie, że Trybunał Konstytucyjny nadal w Polsce istnieje i działa, jest ryzykowne, bo może być poczytane za opowiedzenie się po którejś ze stron tego sporu. Ale choć TK zajmował się ostatnimi czasy sprawami o dużym ładunku politycznym, na jego wokandzie 8 maja 2024 r. została postawiona sprawa pozbawiona takiego znaczenia, a dotycząca ważnego problemu, które czekał na rozwiązanie od wielu lat.

Właśnie została rozstrzygnięta mało medialna, ale istotna dla zwykłych obywateli kwestia, tj. czy brak możliwości zaskarżenia postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych (opłaty od apelacji) wydanego po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji jest zgodny z Konstytucją. W wyroku wydanym 8 maja 2024 r. w sprawie SK 59/21 stwierdzono, że takie uregulowanie pozostaje w sprzeczności z ustawą zasadniczą.

W 2019 r. w wyniku tzw. wielkiej nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego zreformowane zostało postępowanie międzyinstancyjne, w następstwie czego kwestia rozstrzygania o spełnieniu warunków formalnych wniesionej apelacji została przeniesiona do sądu drugiej instancji. Zmianie tej jednak nie towarzyszyło prawidłowe zreformowanie katalogu zaskarżalnych orzeczeń wydanych po raz pierwszy przez tenże sąd. Jak później przyznało samo Ministerstwo Sprawiedliwości, fakt niewprowadzenia zaskarżalności postanowienia o odmowie zwolnienia z opłaty od apelacji nie miał żadnych racjonalnych podstaw i w opinii autorów reformy Kodeksu postępowania cywilnego stanowił pominięcie ustawodawcze.  Błąd ten został naprawiony wraz z wejściem w życie 1 lipca 2023 r. znowelizowanej wersji procedury cywilnej. Jednak wprowadzona zmiana nie naprawiła skutków, jakie brak wskazanej regulacji wywołał wśród wielu podmiotów sporów cywilnych od 7 listopada 2019 r. do 30 czerwca 2023 r.

Na dużą ilość skarg w tym przedmiocie zwrócił uwagę przykładowo Rzecznik Praw Obywatelskich[1], a o niekonstytucyjności tej regulacji wspominał chociażby Prokurator Generalny[2]. Jednocześnie argumenty za koniecznością zmiany wskazanego uregulowania znajdowały się w petycjach kierowanych do Ministerstwa Sprawiedliwości, w których m.in. przedsiębiorcy/obywatele podkreślali, że przykładowo w wyniku pandemii COVID-19 ich sytuacja materialna znacznie się pogorszyła, a obowiązujące wówczas przepisy procedury cywilnej uniemożliwiają im poznanie motywów, jakie stały za odmową uzyskania przez nich zwolnienia z opłaty od apelacji, co w konsekwencji pozbawia ich – ze względu na status majątkowy – prawa do zaskarżenia orzeczenia[3].

W wyroku wydanym 8 maja 2024 r. (SK 59/21) Trybunał Konstytucyjny udzielił odpowiedzi na wątpliwości co do zgodności takiej regulacji z konstytucyjnymi zasadami równości, prawa do sądu, zaskarżalności orzeczeń oraz dwuinstancyjności postępowania. Trybunał stwierdził niekonstytucyjność przepisu, który mógł pozbawić wiele osób dostępu do sądu, tj. art. 394² § 1¹ k.p.c., w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 142 lit. b ustawy z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, „w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych zawartego w apelacji, a wydanego po raz pierwszy (rozpoznanego) przez sąd drugiej instancji”.

Wyrok ten może mieć przełożenie na wiele innych kwestii pobocznych odnoszących się do m.in. problemu zaskarżalności orzeczeń, pojęcia sprawy i związanej z tym kwestii postępowań incydentalnych czy zasady równości. Nie stanowi on zagadnienia politycznego – w przeciwieństwie do spraw rozwiązywanych przez Trybunał w ostatnich miesiącach – za to może mieć wpływ na wiele potencjalnych procesów sądowych prowadzonych w Polsce. Odnosi się on do kwestii formalizmu procesowego i problemu znalezienia tzw. złotego środka pomiędzy ideą przyśpieszenia postępowania sądowego a dostępem stron do sądu, w zgodzie z ustawą zasadniczą.

Należy podzielić pogląd o niekonstytucyjności regulacji, która nie przewiduje zażalenia na postanowienie sądu o odmowie zwolnienia z opłaty od apelacji. Wprawdzie do decyzji wpadkowych (do których zalicza się przedmiotowe postanowienie) nie ma zastosowania bezwzględna zasada instancyjności określona w art. 176 ust. 1 Konstytucji. Jednak ze względu na zawartą w prawie do sądu zasadę sprawiedliwości proceduralnej przyjmuje się, że ustawodawca nie powinien uniemożliwiać zaskarżenia niektórych decyzji incydentalnych, które wywierają istotny wpływ na bieg postępowania głównego. Taka sytuacja zachodzi w przypadku postanowienia o odmowie zwolnienia z opłaty od apelacji. Wynika to ze skutków, jakie niesie za sobą powyższe orzeczenie. Strona, która nie uzyskała zwolnienia z opłaty od apelacji, a nie ma środków na jej opłacenie, nie będzie mogła bowiem zrealizować swojego konstytucyjnego prawa do zaskarżania orzeczeń pierwszoinstancyjnych. Oznacza to, że odmowa zwolnienia z opłaty od apelacji w nieuprawniony sposób ogranicza prawa podmiotowe jednostki określone w Konstytucji.

Czy jednak wydany 8 maja 2024 r. wyrok odniesie skutek i zostanie przyjęty przez doktrynę i orzecznictwo? Jaki będzie status prawny wcześniejszych, podobnie apolitycznych orzeczeń, takich jak np. wyroki w sprawie:

• różnicowania stawki minimalnej dla radców prawnych oraz adwokatów świadczących w procesie pomoc prawną w zależności od tego, czy działają z wyboru czy z urzędu (SK 85/22 oraz SK 78/21),
• odmowy zwrócenia prawa jazdy obejmującego kategorie uprzednio posiadane, a nieobjęte orzeczonym środkiem karnym zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych (SK 23/21)?

Dla wielu sam fakt, że w niektórych z ww. spraw orzekali tzw. „sędziowie dublerzy”, całkowicie wyklucza możliwość respektowania dotkniętych tą wadą orzeczeń. Niektórzy idą dalej i uważają, że nie należy uznawać żadnych wyroków wydanych przez Trybunał Konstytucyjny, nawet jeśli w składzie orzekającym znajdowali się sędziowie nieuznawani za tzw. „dublerów”. W praktyce jednak wiele wyroków Trybunału Konstytucyjnego, wydanych w składach obejmujących osoby o podważanym statusie, jest uznawanych zarówno przez orzecznictwo, jak i doktrynę. Są one chociażby cytowane w komentarzach do odpowiednich przepisów.

Orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach:

• Xero Flor w Polsce Sp. z o.o. przeciwko Polsce z 7 maja 2021 r., skarga nr 4907/18,
• Wałęsa przeciwko Polsce z 23 listopada 2023 r., skarga nr 50849/21,
• M.L. przeciwko Polsce z 14 grudnia 2023 r., skarga nr 40119/21,

kategorycznie stwierdzają, że Trybunał Konstytucyjny jest pozbawiony cech sądu powołanego ustawą, gdy w jego składzie zasiada osoba nieuprawniona. Praktyka zdaje się jednak ten kategoryczny osąd łagodzić i uwzględniać, że spór o wady w obsadzie Trybunału nie może pozbawiać obywateli prawa do skargi konstytucyjnej w ich zwykłych, ludzkich sprawach. Sądy konstytucyjne istnieją niemal we wszystkich demokratycznych systemach prawnych – czasem w formie odrębnych instytucji (jak np. w Polsce lub w Niemczech), a czasem odpowiednie kompetencje przysługują Sądowi Najwyższemu (jak np. w USA lub Izraelu).

Trybunał Konstytucyjny rozpoczął w Polsce realną działalność w okresie jeszcze trudniejszym z perspektywy ochrony rządów prawa niż ostatnie 8 lat, tj. na przełomie 1985 oraz 1986 r. Samo uprawnienie do wniesienia skargi konstytucyjnej przysługuje każdemu obywatelowi pokrzywdzonemu ostatecznym orzeczeniem opartym o niekonstytucyjne prawo od czasów uchwalenia Konstytucji z 1997 r. Tacy pokrzywdzeni nie są zaś władni wybrać składu Trybunału, który będzie rozstrzygał ich sprawy. Nie mogą też być zakładnikami trwającego politycznego sporu, który nie zostanie rozstrzygnięty co najmniej do połowy 2025 r.

Tomasz Kisiel, praktyka ochrony konkurencji i konsumentów kancelarii Wardyński i Wspólnicy