Poręczenie jako sposób zabezpieczenia należności | Co do zasady

Jedną z popularniejszych form udzielenia zabezpieczenia osobistego jest poręczenie. Dokonuje się ono poprzez jednostronnie zobowiązującą czynność prawną poręczyciela z wierzycielem.

Poręczycielem może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Sytuacja, w której występuje wielu poręczycieli, jest wyjątkowo korzystna dla wierzyciela, bowiem przepisy Kodeksu cywilnego, w braku odrębnych postanowień umownych, kreują ich solidarną odpowiedzialność.

Jak udzielić poręczenia

Zawierając umowę poręczenia, poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela do wykonania zobowiązania na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał. Dla swej skuteczności umowa ta wymaga istnienia tzw. kauzy, tj. przyczyny przysporzenia, którą w tej sytuacji jest zabezpieczenie wierzytelności.

Stosunek poręczenia jest stosunkiem akcesoryjnym wobec zobowiązania dłużnika ze stosunku podstawowego. Oznacza to, że istnienie poręczenia zależy każdorazowo od istnienia i zakresu zobowiązania dłużnika, bowiem pozostaje do niego w stosunku zależności i „dzieli jego los”. Należy jednak pamiętać, że brak zdolności do czynności prawnych dłużnika, o którym to braku poręczyciel wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć, nie skutkuje nieważnością zobowiązania głównego, a tym samym i poręczenia, ale powoduje powstanie zobowiązania poręczyciela w miejsce pierwotnego zobowiązania dłużnika – powinien on zatem spełnić zobowiązanie jak dłużnik główny.

Do udzielenia zabezpieczenia w drodze poręczenia konieczna jest szczególna aktywność poręczyciela, tj. złożenie stosownego oświadczenia w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Z kolei ze strony wierzyciela wystarczy dowolny przejaw woli związania się umową poręczenia – bez dodatkowych wymogów co do formy oświadczenia. Jedyny wymóg wobec wierzyciela odnosi się do konieczności ewentualnego wykazania (w przypadku sporu), że do zawarcia umowy faktycznie doszło. Trzeba więc uzyskać własnoręczny podpis poręczyciela pod zobowiązaniem – umową poręczenia. Jednocześnie zgoda osoby, której dług jest przedmiotem poręczenia, nie jest wymagana dla skuteczności umowy poręczenia. Jeżeli jednak poręczenie zostało udzielone za wiedzą dłużnika, zobowiązany jest on poinformować poręczyciela o spłacie zadłużenia. W przeciwnym razie naraża się na odpowiedzialność względem poręczyciela, tj. będzie musiał zwrócić na rzecz poręczyciela (działającego w dobrej wierze) to, co ten ostatni świadczył w wykonaniu umowy poręczenia (mimo że dłużnik już uprzednio spłacił swój dług).

Analogicznie wygląda sytuacja, gdy to poręczyciel dokonał spłaty zadłużenia i nie dopełnił obowiązku niezwłocznego poinformowania o tym fakcie dłużnika. W takiej sytuacji, jeżeli dłużnik w dobrej wierze dokona ponownej spłaty zadłużenia, poręczyciel nie będzie mógł żądać od dłużnika zwrotu tego, co sam wierzycielowi zapłacił.

W celu zabezpieczenia sytuacji poręczyciela, po udzieleniu poręczenia, na mocy czynności prawnej dłużnika z wierzycielem nie może dochodzić do zwiększania zobowiązań poręczyciela. Z tych samych powodów w razie odnowienia (art. 506 k.c.) wygasa udzielone poręczenie co do wierzytelności objętej nowacją. Do wygaśnięcia poręczenia dochodzi też w razie przejęcia długu (art. 525 k.c.). Dalsze trwanie zabezpieczenia w obu przypadkach uzależnione jest od zgody poręczyciela.

Do kiedy trwa poręczenie

Poręczenie może być udzielone zarówno na określony czas, jak i bezterminowo. W drugim wypadku lub gdy termin płatności długu zależy od wypowiedzenia, poręczyciel może po upływie sześciu miesięcy od daty poręczenia (a jeżeli poręczył za dług przyszły – od daty powstania długu) żądać, aby wierzyciel wezwał dłużnika do zapłaty albo z najbliższym terminem dokonał wypowiedzenia. Niezastosowanie się do powyższego żądania powoduje wygaśnięcie poręczenia.

Z przepisów Kodeksu cywilnego wprost wynika możliwość udzielania poręczeń za zobowiązania przyszłe, jednak w tym wypadku obligatoryjne jest podanie kwoty poręczenia. W przeciwnym razie zamierzony skutek w postaci zabezpieczenia nie zostanie osiągnięty, bowiem taka umowa będzie nieważna. Równie istotne jest, że bezterminowe poręczenie za dług przyszły może być przed powstaniem długu w każdym czasie odwołane.

Zakres odpowiedzialności poręczyciela

O ile nic innego nie wynika z umowy poręczenia, poręczyciel obok świadczenia głównego zobowiązany jest do zaspokojenia świadczeń ubocznych, takich jak odsetki z tytułu opóźnienia, oraz do zapłaty kosztów niezbędnych do zabezpieczenia lub dochodzenia roszczenia. Jest on odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną wierzycielowi poprzez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania głównego, za które poręczył, a także – w stosownych okolicznościach – odpowiada za wady fizyczne i prawne przedmiotu świadczenia, jak również za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową.

Poręczenie w praktyce sądowej

Wobec roszczeń wierzyciela poręczycielowi przysługują co do zasady te zarzuty, które mógłby podnosić sam dłużnik (np. zarzut potrącenia czy też częściowej spłaty zadłużenia). Dla zabezpieczenia pozycji poręczyciela zrzeczenie się przez dłużnika zarzutu albo uznanie roszczenia wierzyciela nie wpływa na zasadność stosownych zarzutów poręczyciela. Co więcej, poręczyciel jest uprawniony do podniesienia przeciwko wierzycielowi zarzutów, jakie przysługują mu osobiście wobec wierzyciela w związku z zawartą umową poręczenia lub z jakichkolwiek innych stosunków prawnych łączących go z wierzycielem. Poręczyciel nie może jednak skutecznie podnosić zarzutów związanych z umową łączącą go z dłużnikiem. Jednocześnie wyzbycie się przez wierzyciela zabezpieczenia wierzytelności lub środków dowodowych rodzi jego odpowiedzialność względem poręczyciela za wynikłą z tych działań szkodę po stronie poręczyciela, którego nie mogą obciążać konsekwencje takiego postępowania.

Jeśli wierzyciel przedsięwziął przeciwko poręczycielowi działania w celu dochodzenia zabezpieczonej należności, poręczyciel powinien niezwłocznie zawiadomić o tym fakcie dłużnika i wezwać go do udziału w sprawie. Z kolei dłużnik, który został skutecznie powiadomiony i wezwany, ale mimo to nie wziął udziału w sprawie, nie może kolejno podnosić przeciwko poręczycielowi zarzutów przysługujących mu wobec wierzyciela, których poręczyciel nie podnosił, bowiem nie były mu znane.

Należy jednocześnie pamiętać, że niewiedza poręczyciela o opóźnieniu po stronie dłużnika pozostaje bez wpływu na wymagalność roszczenia wierzyciela (zob. wyrok SA w Katowicach z 29 stycznia 2004 r., I ACa 401/03). Jednak zaniechanie po stronie wierzyciela odnośnie do obowiązku zawiadomienia poręczyciela o opóźnieniu w spełnieniu świadczenia przez dłużnika rodzi jego odpowiedzialność za szkodę poniesioną przez poręczyciela w wyniku opóźnienia w zawiadomieniu go o niespełnieniu świadczenia przez dłużnika na zasadach ogólnych (zob. wyrok SN z 4 listopada 2005 r., V CK 301/05).

Poręczenie cywilne, a inne – „pochodne” sposoby zabezpieczenia należności

Poręczenie należy odróżnić od innych, mniej rygorystycznych form zabezpieczenia w postaci tzw. letter of comfort czy letter of awareness, tj. oświadczeń składanych przez przedsiębiorcę, zazwyczaj kapitałowo powiązanego z podmiotem będącym beneficjentem takiego oświadczenia. Formy te znane są w szczególności w krajach o ugruntowanej gospodarce rynkowej, gdzie duże i znaczące podmioty gospodarcze (spółki matki) składają takie oświadczenia na rzecz własnych podmiotów zależnych (spółek córek). Atrakcyjność tej formy zabezpieczenia wynika w głównej mierze ze znacznego odformalizowania omawianej instytucji. Należy jednak pamiętać, iż ocena charakteru tego typu zobowiązań jest trudna, bowiem brak właściwych regulacji odnoszących się do tzw. „deklaracji wsparcia”/„listów intencyjnych”. Tym samym każdorazowo ich treść (czy raczej wykładnia ich treści) będzie przesądzała o skutku prawnym wywieranym przez tę formę zabezpieczenia. Nie jest to zatem forma bezpieczna z punktu widzenia wierzyciela, może się bowiem okazać, że otrzymane oświadczenie w formie letter of comfort czy letter of awareness (np. co do dokapitalizowania spółki – dłużnika lub powstrzymania się od zbywania udziałów w tym podmiocie czy udzielenia niedookreślonego wsparcia) tworzy jedynie moralny, nie zaś prawny obowiązek po stronie składającego deklarację/oświadczenie i nie może zostać skutecznie wyegzekwowane.

Warto w tym miejscu zauważyć, że tzw. poręczenie wekslowe w formie weksla gwarancyjnego lub weksla poręczonego jest instytucją całkowicie odrębną od poręczenia cywilnego, do której stosuje się wyłącznie przepisy prawa wekslowego (wyrok SN z 24 października 2003 r., III CK 35/02).

Lucyna Olewniczak, Zespół Rozwiązywania Sporów i Arbitrażu kancelarii Wardyński i Wspólnicy