Odstąpienie od umowy a obowiązek zapłaty kary umownej
O skuteczności umownego zastrzeżenia kary umownej związanej z odstąpieniem od umowy przesądza zgodny zamiar stron odzwierciedlony w treści umowy.
Zastrzeżenie w umowie obowiązku zapłaty kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jedną ze stron (dłużnika) jest bardzo wygodnym i w praktyce często stosowanym narzędziem. Służy bowiem znacznemu wzmocnieniu pozycji strony uprawnionej do żądania tej kary (wierzyciela), zdejmując zeń obowiązek wykazania wysokości poniesionej szkody, a nawet uniezależniając obowiązek zapłaty przez dłużnika od wystąpienia szkody w ogóle1.
W umowach wzajemnych strony niejednokrotnie zamieszczają postanowienia, na podstawie których jednej z nich przysługiwać ma prawo żądania zapłaty kary umownej powiązanej ze skorzystaniem przez tę stronę z prawa odstąpienia od umowy wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez drugą stronę. Tego rodzaju postanowienia znaleźć można w szczególności w niektórych tzw. umowach transakcyjnych, tj. takich, których przedmiotem są w szczególności prawa udziałowe w spółkach, określone pakiety aktywów spółek tudzież ich przedsiębiorstwa.
Skuteczność takich postanowień bywa jednak nierzadko problematyczna. Jest tak zwłaszcza w sytuacji, gdy uprawniona do odstąpienia od umowy (i żądania zapłaty kary umownej) jest strona zobowiązana do świadczenia niepieniężnego, zaś odstąpienie od umowy następuje w związku z niewykonaniem (nienależytym wykonaniem) świadczenia pieniężnego przez drugą stronę.
Jak wskazuje Sąd Najwyższy, ocena skuteczności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy nie może być bowiem oderwana od oceny tego, na czym polegało niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania2.
Zgodnie z art. 483 k.c. zastrzeżenie kary umownej służyć ma naprawieniu szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego.
Odpowiednio więc, jeżeli na podstawie umowy (lub na podstawie art. 491 k.c.) stronie przysługuje prawo odstąpienia od niej wskutek niewykonania przez drugą stronę zobowiązania do zapłaty (np. ceny), to brak jest podstaw do domagania się zasądzenia od strony zobowiązanej zapłaty kary umownej3. Tego rodzaju zastrzeżenie umowne należałoby co do zasady uznać za nieskuteczne z uwagi na przywołaną dyspozycję art. 483 k.c.4
Np. X nie wykonuje zobowiązania do zapłaty za dostarczony przez Y towar. Y odstępuje od umowy (z powodu braku zapłaty – tj. niewykonania zobowiązania pieniężnego) i żąda od X zapłaty kary umownej.
Innego rodzaju sytuacja mieć będzie miejsce wtedy, gdy w umowie zastrzeżona zostanie kara umowna nie tyle na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przez jedną ze stron (dającego drugiej stronie prawo unicestwienia tego stosunku obligacyjnego w drodze wykonania uprawnienia kształtującego, jakim jest oświadczenie o odstąpieniu od umowy), ile raczej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków tej strony związanych z odstąpieniem od umowy przez drugą stronę.
W przypadku bowiem odstąpienia od umowy wzajemnej przez jedną ze stron przepis art. 494 k.c. nakłada na strony obowiązek zwrotu wzajemnych świadczeń. Odpowiednio więc w związku z takimi wzajemnymi rozliczeniami zaistnieć może okoliczność niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań związanych np. ze zwrotem przedmiotu świadczenia. Zastrzeżenie kary umownej na wypadek takiego niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań, które mogą powstać w następstwie odstąpienia od umowy, jest oczywiście dopuszczalne5.
Np. X nie wykonuje zobowiązania do zapłaty za dostarczony przez Y towar. Y odstępuje od umowy (z powodu braku zapłaty – tj. niewykonania zobowiązania pieniężnego) i żąda od X zwrotu dostarczonego towaru. Wskutek niewykonania przez X tego ostatniego obowiązku, Y żąda od X zapłaty kary umownej.
Rozróżnienie powyższych sytuacji ma istotne znaczenie z punktu widzenia oceny skuteczności postanowienia umownego przewidującego obowiązek zapłaty kary umownej przez jedną ze stron w związku z odstąpieniem od umowy przez drugą stronę.
Nierzadko nieprecyzyjne brzmienie odpowiednich postanowień umownych niewątpliwie tej oceny nie ułatwia. Co więcej, kluczowe okazuje się poszukiwanie rzeczywistej woli stron zawartej w nieprecyzyjnym postanowieniu.
Oto bowiem częstą praktyką kontraktujących stron jest wskazywanie w umowach, że obowiązek zapłaty kary umownej zastrzeżony jest „na wypadek odstąpienia od umowy” lub też „w razie odstąpienia od umowy”. Taką redakcję treści umowy można traktować jako przyjęcie przez strony, że wypadki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy uprawniające jedną ze stron do odstąpienia od umowy stanowią zarazem podstawę do domagania się zapłaty kary umownej od drugiej strony6. Z reguły zamiarem stron jest bowiem wprowadzenie dodatkowej (obok możliwości unicestwienia umowy wskutek odstąpienia od niej) sankcji w stosunku do strony zobowiązanej do świadczenia pieniężnego. To zaś, jak już wskazano, jest w świetle dominującego poglądu judykatury i piśmiennictwa nie do pogodzenia z dyspozycją art. 483 k.c.
O ile więc z treści umowy nie wynika jednoznacznie, że omawiane postanowienie umowne stanowić miało w zamyśle stron szczególne usankcjonowanie ewentualnego niewykonania wzajemnych zobowiązań związanych, zgodnie z art. 491 k.c., z odstąpieniem od umowy, to w świetle doświadczeń płynących z praktyki obrotu należy raczej przyjąć, że regulacja umowna do takiej sytuacji się nie odnosi.
W takich okolicznościach trafne wydaje się więc przyjęcie, że żądanie tak zastrzeżonej kary umownej może być uznane za nieuzasadnione7.
Maciej Szewczyk, Grupa Transakcyjna kancelarii Wardyński i Wspólnicy
______________
1 Por. uchwała (7) SN z 6 listopada 2003 r., sygn. akt III CZP 61/03, OSNC 2004/5/69, OSP 2004/9/115, Wokanda 2003/12/1, Biul.SN 2003/11/5
2 Por. wyrok SN z 7 lutego 2007 r., sygn. akt III CSK 288/06
3 Tamże.
4 Por. P. Drapała, Glosa do uchwały SN z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP 39/12, PiP 2013/10/133-138, a także wyroki SN: z 18 sierpnia 2005 r., sygn. akt V CK 90/05, MoP nr 18/2005, s. 874 i n. oraz z 19 grudnia 2000 r., sygn. akt V CKN 171/00, LEX nr 52662. Przeciwny pogląd wyraził SN w wyroku z 13 czerwca 2008 r., I CSK 13/08, LEX nr 637699
5 Por. wyrok SN z 20 października 2006 r., sygn. akt IV CSK 154/06
6 Por. wyrok SN z 7 lutego 2007 r., sygn. akt III CSK 288/06
7 Zob. także glosę aprobującą A. Szlęzaka do wyroku SN z 20 października 2006 r., sygn. akt IV CSK 154/06, OSP 2009/4, s. 258
