Notarialny Rejestr Testamentów - przydatny również dla wierzycieli | Co do zasady

Od 5 października 2011 r. działa w Polsce Notarialny Rejestr Testamentów (NORT). Został on utworzony przez Krajową Radę Notarialną na podstawie wewnętrznych regulacji tej korporacji zawodowej. NORT nie jest rejestrem państwowym; działa w oparciu o uchwałę nr VII/46/2011 Krajowej Rady Notarialnej z dnia 4 czerwca 2011 r. w sprawie utworzenia rejestru testamentów i zasad jego funkcjonowania, uchwałę nr VII/72/2011 Krajowej Rady Notarialnej z dnia 10 września 2011 r. w sprawie uruchomienia notarialnego rejestru testamentów oraz na podstawie regulaminu świadczenia przez Krajową Radę Notarialną usług w zakresie zapewnienia użytkownikom dostępu do rejestrów notarialnych, dokonywania wpisów w tych rejestrach i uzyskiwania wynikających z nich informacji, ustalonego zarządzeniem nr 5/2011 Prezesa Krajowej Rady Notarialnej z dnia 16 września 2011 r.

Głównym celem utworzenia NORT było umożliwienie zainteresowanym osobom bądź instytucjom ustalenia, czy zmarła osoba pozostawiła po sobie testament. W dalszych planach twórców polskiego rejestru testamentów jest jego włączenie do sieci podobnych rejestrów testamentów działających już w Europie.

Zgodnie z regulacjami dotyczącymi NORT przedmiotem wpisu w rejestrze może być testament sporządzony w formie aktu notarialnego oraz testament własnoręczny, jednakże ten drugi tylko w przypadku, jeżeli został przekazany na przechowanie do notariusza. Wpis do NORT pozostaje niejawny za życia sporządzającego testament i podlega ujawnieniu po jego śmierci, na podstawie przedstawionego odpisu aktu zgonu lub innego dokumentu, z którego wynika, że spadkodawca nie żyje (§ 3 ust. 2 uchwały nr VII/46/2011). Za taki dokument należy przykładowo uznać prawomocne postanowienie o uznaniu za zmarłego bądź prawomocne postanowienie o stwierdzeniu zgonu. Z wnioskiem o udzielenie informacji z rejestru może wystąpić każdy.

Zamieszczenie w NORT informacji o sporządzonym testamencie jest dobrowolne. Wpłynie to niewątpliwie niekorzystnie na kompletność rejestru, aktualność zawartych w nim danych, a w konsekwencji na wartość dowodową uzyskanych z niego informacji.

Informacje o istniejących testamentach zamieszczane są w rejestrze tylko i wyłącznie na wniosek osób sporządzających testament. W konsekwencji osoby te mają również prawo żądać wykreślenia wpisu o sporządzonym testamencie oraz zgłaszać do rejestru zmiany wpisu. Zgodnie z przepisami spadkodawca może bowiem w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Odwołanie testamentu może nastąpić bądź przez sporządzenie nowego testamentu, bądź przez zniszczenie testamentu (w zamiarze odwołania) przez spadkodawcę lub pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność, bądź też poprzez dokonanie w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.

Ponieważ zgłaszanie danych do NORT jest całkowicie dobrowolne, można przypuszczać, że część wpisów nie będzie aktualizowana, a w związku z tym będzie nieaktualna.

Nie należy również oczekiwać, że do rejestru zostaną zgłoszone wszystkie sporządzone testamenty.

Niemniej jednak uruchomienie NORT należy ocenić jako krok w dobrym kierunku.

Z rejestru z całą pewnością będą korzystać spadkobiercy chcący zweryfikować, czy ich poprzednik prawny pozostawił testament. Również sądy i organy administracji będą zwracać się do NORT w celu weryfikacji danych i oświadczeń składanych przez strony w postępowaniach sądowych i administracyjnych. Rejestr będzie narzędziem, które umożliwi weryfikację następstwa prawnego, a w konsekwencji ustalenie osób uprawnionych do wstąpienia do postępowań w miejsce spadkodawców.

Z zasobów rejestru niewątpliwie będą korzystać również wierzyciele spadkodawców. Dużym utrudnieniem dla wierzycieli dochodzących zaspokojenia roszczeń powstałych w związku z zawartymi ze spadkodawcami czynnościami prawnymi jest ustalenie następstwa prawnego po zmarłym dłużniku. W takich sytuacjach spadkobiercy unikają bowiem inicjowania postępowań w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku.

Zgodnie z art. 1025 § 1 Kodeksu cywilnego sąd na wniosek osoby mającej w tym interes prawny stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę. Orzecznictwo ujmuje szeroko krąg podmiotów mających interes prawny w doprowadzeniu do stwierdzenia nabycia spadku, wśród których wskazuje się między innymi wierzycieli spadkodawcy.

Cały ciężar wszczęcia tego postępowania oraz ustalenia i wskazania we wniosku kręgu spadkobierców spoczywa w takich sytuacjach właśnie na wierzycielach. W ich zaś interesie jest jak najszybsze zakończenie postępowania sądowego bądź wszczętej egzekucji, które zazwyczaj podlegają zawieszeniu do czasu wyjaśnienia kwestii następstwa prawnego.

Wierzyciele dotychczas nie mieli dostępu do informacji o pozostawionym przez zmarłego testamencie. Wiedzę taką uzyskiwali dopiero po wszczęciu postępowania, kiedy to fakt sporządzenia testamentu był ujawniany przed sądem. Dopiero też w tym momencie następowało ostateczne określenie wszystkich osób, które powinny uczestniczyć w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku (spadkobiercy testamentowi i ustawowi). To wszystko wiązało się jednak z przedłużeniem postępowania sądowego, a w konsekwencji z odsunięciem w czasie momentu zaspokojenia wierzyciela z majątku pozostawionego przez spadkodawcę.

Zauważyć też należy, że z upływem czasu wartość wierzytelności systematycznie wzrasta (odsetki). Przedłużanie postępowań sądowych i egzekucyjnych może więc skutkować tym, że wierzyciel nie zaspokoi w całości swojego roszczenia, gdyż wartość wierzytelności może z czasem przewyższyć wartość majątku spadkodawcy bądź rzeczy będącej przedmiotem zabezpieczenia roszczenia (np. w przypadku wierzytelności z kredytu hipotecznego).

Obecnie, na skutek uruchomienia NORT, wierzyciele już na etapie przedsądowym będą mogli sprawdzić, czy zmarły dłużnik pozostawił testament. W efekcie zyskają możliwość wskazania już we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku okoliczności sporządzenia testamentu przez zmarłego oraz kancelarii notarialnej, w której taki testament się znajduje. Niewątpliwie przyśpieszy to zakończenie postępowań spadkowych, skoro na wcześniejszym etapie nastąpi określenie wszystkich koniecznych uczestników takich postępowań. Wierzyciele będą zaś mogli szybciej podjąć zawieszone postępowania sądowe czy egzekucyjne.