Liechtenstein rozwija sądownictwo polubowne | Co do zasady

Księstwo Liechtensteinu od dawna jest międzynarodowym centrum finansowym. Teraz, dzięki nowoczesnemu regulaminowi postępowania polubownego (Liechtenstein Rules) ma szansę stać się międzynarodowym centrum arbitrażu.

Księstwo Liechtensteinu, położone na wschodnim brzegu Renu alpejskiego, to jedno z najmniejszych państw kontynentu europejskiego. Ma powierzchnię 160 km² i 38 tysięcy mieszkańców. Mniejsze w Europie – pod względem terytorium i liczby ludności – są tylko Księstwo Monako, Republika San Marino oraz Państwo Watykańskie.

Liechtenstein graniczy na wschodzie z austriackim krajem związkowym Przedarulanią (Bundesland Vorarlberg), a na południu i zachodzie ze szwajcarskimi kantonami Gryzonią (Kanton Graubünden) i Świętym Gawłem (Kanton Sankt Gallen).

Mimo niewielkich rozmiarów Liechtenstein to jedno z najbogatszych państw świata. Ze względu na niskie podatki oraz liberalną politykę względem depozytów bankowych jest uważany za jedną z najkorzystniejszych podatkowo jurysdykcji w Europie. W Liechtensteinie mają swoją siedzibę liczne jednostki prawne prawa miejscowego, często z kapitałem zagranicznym. Najczęściej spotykane formy prawne, według aktualnej statystyki rządu Księstwa Liechtensteinu, to spółka akcyjna (Aktiengesellschaft), zakład prawa prywatnego (Anstalt), niezarejestrowana fundacja (nicht eingetragene Stiftung) oraz zarejestrowany trust (eingetragenes Treuunternehmen).

Krótki rys historyczny

Historia Liechtensteinu sięga oczywiście o wiele dawniej, lecz zacznijmy od daty 23 stycznia 1719 r., kiedy na mocy przywileju cesarza Karola VI Habsburga hrabstwo Vaduz (Grafschaft Vaduz) oraz władztwo Schellenberg (Herrschaft Schellenberg) zostały połączone i podniesione do rangi księstwa. Tym sposobem powstało księstwo o nazwie Liechtenstein, które zostało włączone w skład Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Nazwa państwa pochodzi od zamku Liechtenstein będącego gniazdem rodu Liechtensteinów (von und zu Liechtenstein) położonego w miejscowości Maria Enzersdorf pod Wiedniem. 12 lipca 1806 r. Napoleon uznał to państwo za jednego z członków założycieli Związku Reńskiego, przez co Księstwo Liechtensteinu de iure otrzymało suwerenność, jednak pozostawało pod przemożnym wpływem Napoleona.

Później Kongres Wiedeński potwierdził suwerenność tego państwa, które miało stać się członkiem Związku Niemieckiego. Trzynasty artykuł Aktu Związkowego nakładał jednak obowiązek wprowadzenia konstytucji; wprowadził ją książę Jan I Józef Liechtenstein (Johann I. Joseph Fürst von Liechtenstein, Herzog von Troppau und Jägerndorf). Pierwsza konstytucja Księstwa Liechtensteinu, utrwalająca absolutną władzę księcia, weszła w życie 9 listopada 1818 r. i przetrwała do 1862 r., kiedy to książę Jan II Liechtenstein (Johann II. Fürst von Liechtenstein) wprowadził drugą konstytucję w celu unowocześnienia państwa. Monarcha zachowywał jednak większość władzy wykonawczej i pewne aspekty władzy sądowniczej. Z trzech instancji sądów tylko pierwsza znajdowała się na terenie księstwa, pozostały znajdowały się w Austrii, a mianowicie w Innsbrucku oraz w Wiedniu. Podstawą dla sądów były austriackie kodeksy: cywilny z 1812 r. i karny z 1852 r.

Konstytucja z 1862 r. obowiązywała z drobnymi zmianami do wybuchu I wojny światowej. W trakcie tego konfliktu Liechtenstein ogłosił neutralność, która była kłopotliwa ze względu na jego związek z Austro-Węgrami. Księstwo zerwało z tym aliantem i rozwiązało układ celny w 1919 r. W 1921 r. w Liechtensteinie ustanowiono konstytucję obowiązującą do dziś. W 1924 r. państwo weszło w skład szwajcarskiego związku celnego. Ponadto Liechtenstein związał się ze Szwajcarią również unią monetarną i pocztową.

Organizacja sądownictwa powszechnego

Począwszy od 1922 r. organizacja sądownictwa powszechnego Księstwa Liechtensteinu znajduje swoje uregulowanie w ustawie o ustroju sądowym (Gerichtsorganisationsgesetz). Istnieją trzy instancje w sądownictwie powszechnym w sprawach cywilnych i karnych. Zgodnie z art. 1 ustawy o ustroju sądowym (GOG) sądownictwo powszechne jest wykonywane przez trzy sądy z siedzibą w stolicy państwa, tj. w mieście Vaduz: Książęcy Sąd Krajowy (Fürstliches Landgericht) będący sądem pierwszej instancji, Książęcy Sąd Apelacyjny (Fürstliches Obergericht) będący sądem drugiej instancji oraz Książęcy Sąd Najwyższy (Fürstlicher Oberster Gerichtshof) będący sądem trzeciej instancji. Oprócz sądów powszechnych istnieją jeszcze dwa trybunały prawa publicznego z siedzibą w Vaduz, a mianowicie Trybunał Konstytucyjny (Staatsgerichtshof) oraz Trybunał Administracyjny (Verwaltungsgerichtshof). Wszystkie wyroki sądów Księstwa Liechtensteinu są ogłaszane „w imieniu Księcia i Narodu” („im Namen von Fürst und Volk”).

Otwarcie się Księstwa Liechtensteinu na sądownictwo polubowne

W dniu 1 listopada 2010 r. w Liechtensteinie weszło w życie nowe prawo regulujące postępowanie przed sądami arbitrażowymi. Chodzi o nowe przepisy (§§ 594 i n. kodeksu postępowania cywilnego Księstwa Liechtensteinu), które bazują w istotnej mierze na austriackiej ustawie o zmianie postępowania arbitrażowego (Schiedsrechtsänderungsgesetz) z 2006 r., która z kolei opiera się o ustawę modelową UNCITRAL o nazwie „Model Law on International Commercial Arbitration”.

Niemniej jednak ustawodawca Liechtensteinu wprowadził pewne swoiste szczegóły do postępowania polubownego Księstwa Liechtensteinu celem jego dalszego uatrakcyjnienia. Znacznie zredukowano na przykład przyczyny uchylenia przez właściwy sąd powszechny wyroku polubownego wydanego w Liechtensteinie – są one porównywalne z przyczynami wymienionymi w Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzonej w Nowym Jorku w dniu 10 czerwca 1958 r. Uchylić taki wyrok może jedynie Książęcy Sąd Apelacyjny (Fürstliches Obergericht) bez możliwości skierowania środka odwoławczego do sądu kolejnej instancji. Można jedynie skierować skargę do Trybunału Konstytucyjnego (Staatsgerichtshof) w razie naruszenia praw zagwarantowanych przez konstytucję Księstwa Liechtensteinu względnie przez Europejską Konwencję Praw Człowieka. Ten szczegół powoduje istotne przyspieszenie postępowania polubownego, gdyż skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego może zostać rozstrzygnięta w ciągu kilku miesięcy.

Kolejnym istotnym krokiem w kierunku usprawnienia sądownictwa polubownego było przystąpienie w dniu 7 lipca 2011 r. przez Księstwo Liechtensteinu do wspomnianej Konwencji Nowojorskiej, która przez Polskę została ratyfikowana już 19 lipca 1961 r. Od momentu przystąpienia do Konwencji Nowojorskiej uznawanie i wykonywanie zagranicznych orzeczeń arbitrażowych pochodzących ze wszystkich 159 państw będących stroną tej konwencji jest zapewnione na terenie Księstwa Liechtensteinu na zasadach w niej wymienionych. Tym samym sądownictwo polubowne w tym państwie dopiero po tym kroku osiągnęło swoje prawdziwe znaczenie, gdyż od momentu przystąpienia do Konwencji Nowojorskiej wykonywanie orzeczeń polubownych jest zapewnione na terytorium państwowym Księstwa Liechtensteinu, gdzie jedna ze stron sporu może mieć swoją siedzibę i posiadać majątek, z którego strona wygrana może się następnie zaspokoić z pomocą komornika Księstwa Liechtensteinu.

Nowoczesny regulamin postępowania polubownego – Liechtenstein Rules

W świetle dynamicznego rozwoju prawa postępowania polubownego w Liechtensteinie postanowiono stworzyć zbiór reguł w tym zakresie. W maju 2012 r. miejscowa izba przemysłowo-handlowa Liechtensteinische Industrie- und Handelskammer (LIHK) przyjęła tak zwane Liechtenstein Rules, czyli regulamin postępowania przed sądami polubownymi w Księstwie Liechtensteinu. Stworzyli go doświadczeni w procedurze arbitrażowej prawnicy zrzeszeni w Liechtensteińskim Stowarzyszeniu Arbitrażowym (Liechtensteinischer Schiedsverein). Regulamin ten mądrze uzupełnia zrewidowane kompletnie prawo postępowania polubownego w Księstwie Liechtensteinu, łącząc zalety innych sprawdzonych regulaminów, w szczególności globalnie uznanych UNCITRAL Arbitration Rules oraz Swiss Rules.

Regulamin Liechtenstein Rules z 2012 r. wyróżnia się precyzyjną, klarowną i jednoznaczną redakcją regulacji oraz wyraźnie wskazanym obowiązkiem zachowania poufności o postępowaniu polubownym. Jest on też krótszy niż inne regulaminy arbitrażowe – zawiera jedynie 32 artykuły (UNCITRAL Arbitration Rules – 43 artykuły, ICC Rules of Arbitration – 41 artykułów). Szczególny nacisk kładzie na płynność i pragmatyczność postępowania.

Obowiązek zachowania poufności o postępowaniu polubownego jest bardzo ważnym aspektem postępowania arbitrażowego, który nie został zadowalająco ujęty w innych regulaminach. W regulaminie UNCITRAL Arbitration Rules w ogóle nie ma mowy o takim obowiązku. Przewiduje on tylko, że rozprawy mają być przeprowadzane z wyłączeniem osób trzecich, a wyroki polubowne mogą być opublikowane jedynie pod pewnymi warunkami (vide art. 28 ust. 3 oraz art. 34 ust. 5 UNCITRAL Arbitration Rules). Z kolei ICC Rules of Arbitration przewidują możliwość złożenia przez strony wniosków o wydanie zarządzeń sądu polubownego celem zachowania poufności postępowania polubownego (vide art. 22 ust. 3 ICC Rules of Arbitration).

Natomiast Liechtenstein Rules zawiera szczegółowe i obszerne postanowienia dotyczące ochrony poufności postępowania przed sądem polubownym. Ta ochrona zaczyna się już w momencie ustalenia przesłanek wybieralności arbitra do składu sądu polubownego. Wybierane mogą być tylko takie osoby, które podlegają ustawowym obowiązkom zachowania poufności oraz tajemnicy zawodowej zgodnie z ustawodawstwem Księstwa Liechtensteinu (vide art. 6 ust. 1 Liechtenstein Rules). Składanie pisemnych dowodów (oświadczeń) jest uregulowane zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego Księstwa Liechtensteinu, czyli kształtuje się dość restrykcyjnie w porównywaniu z anglosaskimi tradycjami proceduralnymi (vide art. 18 ust. 2 zd. 1 Liechtenstein Rules). Ponadto sąd polubowny musi zarządzić na wniosek strony składającej dowód pisemny, że takie dokumenty nie będą przekazane do rąk drugiej strony, lecz mogą być oglądane jedynie w siedzibie sądu polubownego lub w innym stosownym miejscu, o ile strona wnioskująca uwiarygodni odpowiedni interes w zachowaniu poufności odnośnie do zawartości takich dowodów (vide art. 18 ust. 2 zd. 2 Liechtenstein Rules). W szczególności sąd polubowny może zarządzić, aby biegły rzeczoznawca, podlegający z kolei tajemnicy zawodowej, weryfikował pisemne dowody i składał relację co do ich treści, bez wymogu przekazania takich pisemnych dowodów sądowi polubownemu bądź stronie przeciwnej (vide art. 18 ust. 2 zd. 4 Liechtenstein Rules). Warto zaznaczyć, że wszyscy uczestnicy postępowania polubownego podlegają surowemu obowiązkowi zachowania poufności (vide art. 29 ust. 1 i n. Liechtenstein Rules), który może zostać zabezpieczony nawet karą umowną w wysokości 50 000 CHF (vide art. 29 ust. 7 i 8 Liechtenstein Rules). W żadnym innym regulaminie sądu polubownego nie ma tak ścisłej ochrony wymogu zachowania poufności. Z tego względu Liechtenstein Rules mają szczególny walor dla stron wymagających bardzo wysokiego stopnia dyskrecji odnośnie do udziału w postępowaniu przed sądem polubownym.

Podsumowanie

Możliwość prowadzenia na miejscu postępowań arbitrażowych może być bardzo istotna z punktu widzenia istniejącego w Księstwie Liechtensteinu centrum finansowego, mającego famę twierdzy finansowej w Alpach. Punktem zwrotnym była aktualizacja przepisów proceduralnych znajdujących się w kodeksie postępowania cywilnego Księstwa Liechtensteinu, a następnie przystąpienie do Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzonej w Nowym Jorku w dniu 10 czerwca 1958 r.

Kluczowym momentem było jednak wypracowanie precyzyjnego regulaminu sądu polubownego, restrykcyjnego zwłaszcza pod kątem zachowania poufności. Dzięki Liechtenstein Rules postępowanie arbitrażowe w Księstwie Liechtensteinu stało się realną alternatywą dla innych sądów arbitrażowych, jako że uwzględnia specyfikę stanów faktycznych występujących w Księstwie Liechtensteinu, a także charakterystyczne dla niego struktury prawne, nieznane w innych jurysdykcjach.

Warto obserwować, w jakim tempie i w jakim wymiarze rozwinie się faktycznie sądownictwo polubowne w tym małym i specyficznym państwie położonym pomiędzy Austrią a Szwajcarią w sercu Europy.

Harald Marschner, radca prawny, Rechtsanwalt, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy