Jest kij, znajdzie się też marchewka, czyli o wsparciu finansowym dla sektora motoryzacyjnego | Co do zasady

Przemysł motoryzacyjny jest jednym z filarów europejskiej gospodarki z długą tradycją i istotnym wpływem na tworzenie miejsc pracy oraz działalność przemysłową. Sektor boryka się jednak z trudnościami, które nie omijają nawet czołowych producentów. Coraz częściej pojawia się pytanie, czy sektor motoryzacyjny – jako istotny element transformacji energetycznej – może liczyć na publiczne wsparcie finansowe, a jeśli tak, to na co skierowane są środki.

Wdrażanie założeń transformacji energetycznej, wynikającej z dążenia do neutralności klimatycznej (zgodnie z celami pakietu Fit for 55), oznacza daleko idące zmiany, a w zasadzie rewolucję w wielu obszarach gospodarki. Dotyczy to też sektora motoryzacyjnego. Elektromobilność została uznana za skuteczne narzędzie w dekarbonizacji transportu, a jej efektywność jeszcze wzrośnie, gdy zwiększy się udział OZE w miksie energetycznym.

Presja na dekarbonizację i w efekcie rozwój elektromobilności wymusiły na producentach pojazdów opracowanie nowych platform i linii biznesowych oraz wdrożenie zmian w procesach produkcyjnych. Pojazdy elektryczne to również zmiany dla użytkownika końcowego i konieczność modyfikacji infrastruktury. W ciągu następnej dekady technologia motoryzacyjna bez wątpienia ulegnie znacznym zmianom. Prognozuje się, że w 2030 roku ponad 60% wszystkich pojazdów produkowanych w Polsce stanowić będą pojazdy elektryczne.

Podaż pojazdów elektrycznych powinna jednak zaspokajać popyt, który obecnie wcale nie jest wysoki, a ostatnio nawet zaczął spadać. Wynika to z kilku powodów. Przede wszystkim cena pojazdów elektrycznych wciąż jest wysoka, a ich zasięg jest znacznie mniejszy (niemal dwukrotnie niższy w porównaniu z samochodem z silnikiem Diesla). Punktów ładowania wciąż jest niewiele, a do tego dochodzą sporadyczne (ale nagłaśniane) incydenty z samozapłonem baterii. Rezultatem jest spadające zainteresowanie tymi pojazdami.

Charakterystyka polskiego sektora motoryzacyjnego

Polski sektor motoryzacyjny skupia się przede wszystkim na produkcji:

• pojazdów silnikowych, w tym samochodów osobowych, autobusów, pojazdów silnikowych do transportu towarów i innych pojazdów, a także produkcji silników do pojazdów silnikowych i ciągników,
• nadwozi pojazdów, przyczep i naczep,
• części i akcesoriów do pojazdów silnikowych.

W ostatniej dekadzie polski przemysł motoryzacyjny odnotował 100% wzrost produkcji sprzedanej. Do głównych powodów rozwoju przemysłu motoryzacyjnego zalicza się:

• wysokie kwalifikacje i dostępność pracowników,
• infrastrukturę transportową – dynamiczny rozwój i modernizację infrastruktury transportowej (drogowej, kolejowej, lotniczej i morskiej) oraz liczne inwestycje w rozwój terminali portowych, zwłaszcza kontenerowych,
• możliwości współpracy – w Polsce jest ponad 660 firm podwykonawczych, są też zakłady produkujące samochody (VW, FCA i Grupa PSA z fabryką Opla) i fabryki autobusów (Solaris, MAN, Scania, Volvo, Autosan, URSUS/AMZ),
• wsparcie finansowe – zagraniczne firmy mogą uzyskać wsparcie finansowe dla projektów w Polsce z funduszy unijnych i źródeł krajowych, w tym z bezpośredniego wsparcia gotówkowego i zwolnień podatkowych,
• organizację pracy i inne koszty operacyjne – w Polsce koszty te pozostają na konkurencyjnym poziomie (jedne z najniższych obciążeń po stronie pracodawcy w obszarze składek na ubezpieczenia społeczne wśród krajów regionu),
• działalność badawczo-rozwojową – dojrzały ekosystem współpracy z uczelniami wyższymi oraz wysoka jakość kształcenia tworzą solidne podstawy do rozwoju zaplecza badawczo-rozwojowego,
• eksport produktów motoryzacyjnych – istotne znaczenie ma tu przyciąganie inwestorów do branży części i komponentów samochodowych, których produkcja tworzy większą krajową wartość dodaną niż montaż samochodów.

Eksperci wskazują również na czynniki mogące utrudniać rozwój sektora motoryzacyjnego, w tym:

• zaostrzenie norm dotyczących emisji szkodliwych substancji, w tym nakaz zredukowania średnich emisji dwutlenku węgla (CO₂) i tlenków azotu (NO_x),
• przepisy dotyczące bezpieczeństwa (np. czarne skrzynki i ograniczniki prędkości),
• zakazy wjazdu aut spalinowych do centrum miast,
• rosnące koszty pracy.

Zachęty inwestycyjne w Polsce

Pod wpływem nowych trendów wynikających z transformacji energetycznej polskie firmy motoryzacyjne starają się zmieniać swoje modele biznesowe, stając wobec kosztownych inwestycji. Wsparciem dla nich są działania podejmowane na poziomie krajowym:

• zwolnienia z podatku dochodowego dla inwestycji w Specjalnych Strefach Ekonomicznych, ustalane na podstawie mapy pomocy regionalnej na lata 2022-2027,
• zwolnienia z podatku od nieruchomości przyznawane na podstawie przepisów obowiązujących dla lokalizacji inwestycji (na podstawie uchwał podejmowanych przez lokalne gminy),
• różne formy wsparcia zatrudnienia zarejestrowanych bezrobotnych oferowane przez lokalne urzędy pracy (na poziomie powiatów),
• ulga podatkowa na działalność B+R.

Podobny cel miały również krajowe programy wdrażane na rzecz sektora motoryzacyjnego:

• „Zielony transport publiczny” (ZTP): Program na dofinansowanie ekologicznej komunikacji miejskiej w całej Polsce, uruchomiony w 2021 r., wspierał organizatorów publicznego transportu zbiorowego w nabyciu nowych zeroemisyjnych autobusów, w tym trolejbusów i autobusów zasilanych energią elektryczną i wytworzoną z wodoru oraz w rozwoju infrastruktury ładowania[1]. Na podstawie wniosków złożonych przez samorządy dofinansowano zakup ponad 600 autobusów – 502 elektrycznych i 117 autobusów wodorowych wraz z niezbędną infrastrukturą ładowania i tankowania. Budżet ostatniej, trzeciej edycji programu wynosił ponad 480 mln zł, z czego niecałe 277 mln zł stanowiły bezzwrotne dotacje, a reszta dostępnych środków miała charakter pożyczki. Wydatkowanie środków w ramach III etapu będzie trwało do 31 grudnia 2025 r.
• Program „Mój Elektryk”: Nabór wniosków o bezzwrotne dotacje do zakupu samochodów elektrycznych i napędzanych wodorem trwa od listopada 2021 r. do 30 września 2025 r. (z zastrzeżeniem wcześniejszego zakończenia w przypadku wyczerpania budżetu). Budżet wynosi 900 mln zł (pierwotnie 800 mln zł). Beneficjentami programu mogą być firmy, jednostki sektora finansów publicznych, instytuty badawcze, stowarzyszenia, fundacje, spółdzielnie, rolnicy indywidualni oraz kościoły i inne związki wyznaniowe. Program ma obniżyć koszty zakupu pojazdów elektrycznych, które są w chwili obecnej droższe od swoich wersji spalinowych. Celem programu jest wzrost liczby nowych elektrycznych pojazdów, co poprzez wzrost popytu ma wesprzeć transformację sektora motoryzacyjnego, w tym producentów pojazdów, poddostawców i producentów baterii do pojazdów elektrycznych, którzy mają swoje fabryki w Polsce.
• Program „Wsparcie infrastruktury do ładowania pojazdów elektrycznych i infrastruktury do tankowania wodoru”: Od 7 stycznia 2022 r. do 31 marca 2022 r. można było składać wnioski o bezzwrotną dotację na budowę infrastruktury, z której mogły skorzystać samorządy, firmy, spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe oraz rolnicy indywidualni. Celem programu było powstanie sieci ponad 17 tys. punktów ładowania samochodów elektrycznych oraz 20 stacji wodoru.

Ministerstwo Klimatu i Środowiska planuje uruchomienie nowych programów wsparcia finansowego:

• „Wsparcie zakupu lub leasingu pojazdów zeroemisyjnych kategorii N2 i N3”: z dotacji będą mogli skorzystać przedsiębiorcy, którzy zdecydują się na zakup/leasing nowego zeroemisyjnego pojazdu kategorii N2 (o masie całkowitej od 3,5 t do 12 t) lub N3 (o masie całkowitej powyżej 12 t). Nowe pojazdy muszą wykorzystywać do napędu wyłącznie energię elektryczną, także wytworzoną z wodoru, lub wykorzystywać wyłącznie silnik, którego cykl pracy nie prowadzi do emisji gazów cieplarnianych. Przewidywany budżet programu to 1 mld zł do rozdysponowania na lata 2024-2028 lub do wyczerpania środków,
• rozwój ogólnodostępnej sieci stacji ładowania dla transportu ciężkiego, z budżetem wynoszącym 2 mld zł,
• program dopłat do zakupu nowych rowerów elektrycznych, w tym tych cargo i wózków rowerowych. Rząd zakłada przeznaczenie na ten cel 300 mln zł, z realizacją w latach 2025-2029,
• kształcenie wysoko wykwalifikowanych kadr – Ministerstwo Klimatu i Środowiska wraz z Ministerstwem Edukacji Narodowej podjęło prace nad uruchomieniem nowego kierunku kształcenia – technik elektromobilności, który jest odpowiedzią na obecne i przyszłe potrzeby branży elektromobilności i szerzej całego sektora motoryzacyjnego.

Poza programami wsparcia są też prowadzone zmiany legislacyjne. Ministerstwo Infrastruktury brało udział w pracach nad nowymi przepisami dotyczącymi transportu drogowego, tj.:

• rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1257 wprowadzającego nową normę emisji spalin Euro 7 dla pojazdów osobowych, dostawczych, ciężarówek i autobusów[2],
• rewizją dyrektywy Rady 96/53/WE ustanawiającej dla niektórych pojazdów drogowych poruszających się na terytorium UE maksymalne dopuszczalne wymiary w ruchu krajowym i międzynarodowym oraz maksymalne dopuszczalne obciążenia w ruchu międzynarodowym COM(2023) 445. Rewizja ta jest częścią strategii na rzecz zrównoważonej i inteligentnej mobilności oraz związanego z nią planu działania tzw. Greening Freight Transport Package, w skład którego wchodzą cztery wnioski ustawodawcze Komisji Europejskiej:
  • przegląd dyrektywy w sprawie masy i wymiarów (96/53/WE),
  • projekt rozporządzenia w sprawie wykorzystania zdolności przepustowej, infrastruktury kolejowej w jednolitym europejskim obszarze kolejowym,
  • projekt rozporządzenia w sprawie zharmonizowanych ram rozliczania emisji gazów cieplarnianych z usług transportu towarowego i pasażerskiego (CountEmissionsEU),
  • projekt przeglądu dyrektywy w sprawie transportu kombinowanego (92/106/EWG).

Fundusze unijne

Firmy z sektora motoryzacyjnego mogą ubiegać się o dofinansowanie, przystępując do konkursów organizowanych w ramach programów unijnych:

• nabór wniosków (od 15 października do 28 listopada 2024 r.) o dofinansowanie na promocję marki innowacyjnych MŚP na rynkach zagranicznych (FENG 2.25 „Go To Brand 2024”),
• nabór wniosków (od 9 września do 4 października 2024 r.) o dofinansowanie przedsięwzięć dotyczących zakupu zeroemisyjnego taboru autobusowego (elektrycznego, wodorowego) wraz z niezbędną infrastrukturą ładowania/tankowania w ramach Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności Komponent E: Zielona, inteligentna mobilność Inwestycja,
• nabór wniosków (od 28 czerwca do 31 grudnia 2024 r.) o dofinansowanie projektów kolei miejskiej pn. „Kolej miejska – nabór 1” w ramach: Priorytetu FENX.05 Wsparcie sektora transportu z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR).

Przykładem wykorzystania funduszy unijnych do wsparcia sektora motoryzacji w transformacji jest projekt Drive2Transform (Integrative Regional Approaches for the Transformation of the Automotive Industry) ze środków EFRR w wysokości prawie 1,8 mln EUR. Drive2Transform wspiera firmy motoryzacyjny w procesie wdrażania zmian na rzecz elektryfikacji, automatyzacji i gospodarki platformowej poprzez opracowanie międzyregionalnej strategii transformacji dla sektora motoryzacyjnego.

Drive2Transform ma pomóc firmom, w szczególności małym i średnim przedsiębiorstwom, w poruszaniu się po zmianach spowodowanych transformacją przemysłu motoryzacyjnego, w czterech obszarach tematycznych: łączność, elektryfikacja, automatyzacja, gospodarka platformowa. Partnerzy Drive2Transform łączą osiem krajów Europy Środkowej. Po stronie polskiej partnerem projektu jest Śląski Klaster Motoryzacyjny i Zaawansowanej Produkcji.

Polskie firmy mogą też skorzystać pośrednio z funduszy europejskich, angażując się w program promocji sektora motoryzacyjnego realizowany przez Polską Agencję Inwestycji i Handlu (PAIH). Celem programu jest prezentacja polskiej oferty produktów i usług sektora motoryzacyjnego podczas międzynarodowych wydarzeń branżowych, a także organizacja kampanii informacyjno-promocyjnych oraz misji przyjazdowych do Polski. Program skierowany jest do wszystkich polskich firm działających w sektorze motoryzacyjnym.

Ważne kształcenie i przekwalifikowanie pracowników

Automatyzacja i elektryfikacja branży samochodowej wpływa również na przyszłych i obecnych pracowników z tego sektora. Sektor motoryzacyjny rozwija się dynamicznie i zmienia się wraz z postępem technologicznym i rozwojem produkcji pojazdów elektrycznych. Już teraz widać, że elektromobilność wpływa na transformację tradycyjnych stanowisk pracy związanych z motoryzacją, zmieniając strukturę zatrudnienia i zapotrzebowanie na wyspecjalizowanych pracowników. Przy szacowaniu popytu na pracowników w branży elektromobilności kluczowe pozostanie tempo zastępowania pojazdów o napędzie tradycyjnym samochodami elektrycznymi i wymianą taboru transportu publicznego.

To pokazuje, że zwiększaniu produkcji pojazdów bezemisyjnych powinna towarzyszyć strategia podnoszenia i zmiany kwalifikacji pracowników sektora motoryzacyjnego i restrukturyzacji działalności, przy jednoczesnym utrzymaniu poziomu zatrudnienia w tej branży.

Zmiany wymuszą na rynku zwiększenie liczby wykwalifikowanych ekspertów, inżynierów i specjalistów. Elektromobilność będzie wpływać na mobilność pracowników pomiędzy branżami oraz przekwalifikowanie. Coraz większym zainteresowaniem cieszyć się będą branża bateryjna, recykling oraz infrastruktura ładowania pojazdów elektrycznych.

Przedsiębiorcy, którzy chcą wesprzeć swoich pracowników w uzyskaniu nowych kwalifikacji, mogą skorzystać z dofinansowania ze środków europejskich w ramach następujących konkursów:

• „Usługi Rozwojowe 4.0 – oferta dla dostawców usług BUR” (nabór wniosków od 12 lutego 2024 r. do 31 sierpnia 2026 r.) – na wsparcie w postaci refundacji kosztów zakupu licencji, umożliwiających stworzenie, rozwój i sprzedaż nowych form usług rozwojowych lub wykorzystanie nowych technologii służących także do świadczenia usług w formie zdalnej,
• „Akademia HR – oferta dla przedsiębiorców” (nabór wniosków od 25 marca 2024 r. do 30 listopada 2026 r.) – skierowana do mikro (bez osób samozatrudnionych), małych, średnich i dużych przedsiębiorstw w zakresie dostosowania firmy do zmian demograficznych w tym zmian zachodzących na rynku pracy,
• „GOZ – to się opłaca – oferta dla przedsiębiorców” (nabór wniosków do 31 stycznia 2027 r.) – skierowany do polskich firm, które chcą rozwijać umiejętności w zakresie zielonej ekonomii w obszarze niskiej/zerowej emisyjności i gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ),
• „Wsparcie firm w okresowych trudnościach – oferta dla przedsiębiorców” (nabór wniosków od 24 czerwca 2024 r. do 30 kwietnia 2027 r.) – szkolenia lub doradztwo dla przedsiębiorców (MŚP), którzy z różnych powodów doświadczają trudności w prowadzeniu działalności spowodowanych np. kryzysem gospodarczym w regionie, spadkiem popytu na oferowane przez firmę usługi czy produkty, utratą wykwalifikowanych pracowników lub chorobą kluczowych pracowników.

Podsumowanie

Wsparcie dla sektora motoryzacyjnego widać na różnych płaszczyznach, od prac legislacyjnych po programy pomocowe, w tym na podnoszenie kompetencji. Jednak przegląd inicjatyw krajowych wskazuje, że głównym celem tego wsparcia jest raczej rozwój transportu zeroemisyjnego i dążenie do ograniczenia szkodliwych emisji (by poprawić jakość powietrza), a nie wzmocnienie pozycji przemysłu motoryzacyjnego i wsparcie go w trudnościach. Sektor motoryzacyjny, tak jak energetyczny, już teraz mocno odczuwa przechodzenie na mobilność bezemisyjną w ramach transformacji energetycznej. Oczekuje się, że podaż pojazdów bezemisyjnych i niskoemisyjnych będzie rosła, a infrastruktura ładowania i tankowania będzie się rozwijać i będzie zintegrowana z systemami energetycznymi. Do tego dochodzi potrzeba ponownego wykorzystywania oraz recyklingu akumulatorów w Unii.

Zbyt wolny wzrost produkcji samochodów elektrycznych to problem całego europejskiego przemysłu motoryzacyjnego, czego skutki już są widoczne. Rosnące koszty produkcji oraz spadek popytu na rynku chińskim (z powodu zwiększonej konkurencji ze strony chińskich producentów) wpływają na niższe niż prognozowano wyniki firm motoryzacyjnych. Stąd decyzje o ograniczeniu produkcji, zamykaniu fabryk i masowych zwolnieniach. Dodatkowo trudności w przechodzeniu z samochodów z silnikami spalinowymi na pojazdy elektryczne mogą już w przyszłym roku wiązać się z karami dla tego sektora w związku z nieosiągnięciem norm emisji CO₂ dla nowych samochodów osobowych i nowych lekkich pojazdów użytkowych wskazanych w rozporządzeniu (UE) 2023/851.

Aby sprostać wyzwaniom stojącym przed sektorem motoryzacyjnym, trzeba wielokierunkowo zintensyfikować działania z pełną świadomością potrzeb, ale też obowiązków tak po stronie sektora publicznego, jak i prywatnego. Przede wszystkim należy przyspieszyć tempo produkcji pojazdów elektrycznych dzięki inwestycjom w nowoczesne technologie i wsparciu finansowemu dla producentów. W obliczu obecnych trudności finansowych sektora niezbędne jest zwiększenie dostępności programów pomocowych, które pozwolą firmom motoryzacyjnym przetrwać okres transformacji. Trzeba też kontynuować programy podnoszenia kompetencji pracowników sektora, aby mogli oni efektywnie adaptować się do nowych realiów rynkowych.

dr Anna Kulińska, praktyka pomocy publicznej i praktyka motoryzacyjna kancelarii Wardyński i Wspólnicy