Do czego mogą służyć akcje?
Na przykład do ochrony roszczeń wierzyciela. W tym celu trzeba ustanowić na nich zabezpieczenie. Akcje mogą być przedmiotem zastawu zwykłego, zastawu rejestrowego, zabezpieczenia finansowego, a także przewłaszczenia na zabezpieczenie i blokady.
Zastaw zwykły jest ustanawiany poprzez zawarcie umowy zastawu, w formie pisemnej z datą pewną. W przypadku akcji w formie dokumentu konieczne jest wydanie zastawnikowi dokumentu akcji. Zastaw ustanowiony na akcjach zapisanych na rachunku (zdematerializowanych) odnotowuje się na tym rachunku. Zaspokojenie z zastawu zwykłego następuje w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego, prowadzonego przez komornika. Egzekucja z akcji w formie dokumentu może nastąpić poprzez sprzedaż lub z dochodów, jakie przynosi dana akcja (np. z dywidendy). Egzekucja z akcji zdematerializowanych zostaje zawsze w pierwszej kolejności skierowana do środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku pieniężnym związanym z rachunkiem papierów wartościowych. Jeżeli środki te nie są wystarczające, dom maklerski wzywa zastawcę, aby ten w ciągu miesiąca złożył zlecenie sprzedaży wskazanych akcji, w celu uzyskania środków na zaspokojenie. Jeżeli zastawca nie złoży zlecenia, prowadzący rachunek zbywa akcje, które wskaże zastawnik.
Zastaw rejestrowy jest ustanawiany na podstawie umowy zastawu oraz wpisu do rejestru zastawów prowadzonego przez sąd. Każdy zainteresowany ma swobodny dostęp do informacji zawartych w rejestrze. Ustanowienie zastawu rejestrowego odnotowuje się również na rachunku danych akcji. Zastawem rejestrowym można obciążyć cały zbiór akcji, (np. akcje danej serii). Zmiany w zakresie poszczególnych składników zbioru nie wpływają na fakt, że zastaw rejestrowy będzie istnieć na zbiorze jako całości. Niewątpliwą zaletą instytucji zastawu rejestrowego jest to, że zastawnik i zastawca mogą w umowie zastawu wskazać alternatywne sposoby zaspokojenia, tj. przejęcie zastawionych akcji na własność lub sprzedaż zastawionych akcji w drodze przetargu publicznego przeprowadzonego przez notariusza lub komornika. Przy zaspokojeniu w drodze przejęcia, przejęcie akcji w formie dokumentu następuje z momentem złożenia zawiadomienia zastawcy o przejęciu. Przejęcie akcji zdematerializowanych następuje z chwilą, w której dom maklerski wykona żądanie zastawnika i przeniesie zastawione akcje na jego rachunek.
Ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych wprowadziła nową kategorię zabezpieczeń, tzw. zabezpieczenia finansowe. Zabezpieczenia finansowe są ustanawiane w drodze umowy. Fakt ich ustanowienia odnotowuje się na rachunku papierów wartościowych. Zabezpieczenia finansowe mogą być ustanawiane, o ile stroną umowy nie jest osoba fizyczna oraz o ile przynajmniej jedna ze stron umowy jest podmiotem prowadzącym działalność na rynku finansowym. Rodzajami zabezpieczeń finansowych są: zastaw finansowy, blokada finansowa (blokada ustanawiana na rachunku papierów wartościowych) oraz przeniesienie akcji, także z zastrzeżeniem odkupu, przez ustanawiającego zabezpieczenie na przyjmującego zabezpieczenie.
Do ustanowienia zastawu finansowego lub blokady nie jest wymagane zachowanie żadnej szczególnej formy prawnej – umowa może być sporządzona w zwykłej formie pisemnej. Zaspokojenie może nastąpić poprzez sprzedaż przedmiotu zabezpieczenia, poprzez potrącenie lub kompensatę wartości przedmiotu zabezpieczenia z zabezpieczoną wierzytelnością lub, jeżeli strony umowy ustanawiającej zabezpieczenie tak postanowiły, poprzez przejęcie przedmiotu zabezpieczenia na własność. W przypadku zaspokajania poprzez sprzedaż, sprzedaży akcji zdematerializowanych dokonuje dom maklerski prowadzący rachunek danych papierów wartościowych, na polecenie złożone przez wierzyciela. W przypadku zaspokajania poprzez przejęcie, przejęcie akcji następuje z momentem złożenia dłużnikowi odpowiedniego zawiadomienia przez wierzyciela. Zaspokojenie poprzez potrącenie lub kompensatę przedmiotu zabezpieczenia z zabezpieczoną wierzytelnością może nastąpić, o ile dłużnik i wierzyciel ustanowili umownie (w umowie ustanawiającej zabezpieczenie lub w umowie związanej z taką umową) klauzulę kompensacyjną. Klauzula kompensacyjna powinna przewidywać, w jaki sposób dochodzi do rozliczenia stron.
Trzeci rodzaj zabezpieczenia finansowego, tj. przeniesienie własności, polega na tym, że dłużnik przenosi akcje na wierzyciela. Jeżeli dłużnik spłaci swój dług, może wobec wierzyciela wystąpić z roszczeniem o ich zwrot. W razie braku spłaty długu w terminie prawo do wystąpienia z roszczeniem wygasa.
Dłużnik i wierzyciel mogą również, poza zasadami przewidzianymi dla zabezpieczeń finansowych, ustanowić umownie, w granicach określonych przez zasady swobody kontraktowej, zabezpieczenie w postaci przewłaszczenia na zabezpieczenie lub blokady rachunku papierów wartościowych. Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie może być zawarta pod warunkiem zawieszającym lub rozwiązującym. W przypadku umowy pod warunkiem zawieszającym, jeżeli dług nie jest spłacony w terminie, warunek się ziszcza, to znaczy następuje przeniesienie akcji na wierzyciela. W przypadku umów pod warunkiem rozwiązującym akcje przechodzą na wierzyciela od razu, ale jeżeli dłużnik spłaci swój dług, umowa przeniesienia ulega rozwiązaniu.
Na mocy umowy blokady prowadzący rachunek papierów wartościowych dom maklerski ustanawia blokadę i zobowiązuje się nie wykonywać zleceń dłużnika. Zawarciu umowy blokady towarzyszy zwykle udzielenie pełnomocnictwa dla wierzyciela do złożenia, w razie wystąpienia podstawy zaspokojenia, zlecenia sprzedaży akcji. Dom maklerski ma obowiązek wykonać takie zlecenie, a środki uzyskane ze sprzedaży przekazać na rachunek wskazany przez wierzyciela. W praktyce blokada zawsze towarzyszy ustanowieniu zastawu na akcjach zdematerializowanych.
Danuta Pajewska, Jakub Koziński, Zespół Rynków Kapitałowych i Instytucji Finansowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy
