Zrzeczenie się zastawu rejestrowego przez zastawnika jako przesłanka wygaśnięcia zastawu

07.10.2010 ochrona wierzycieli

Zastaw rejestrowy wygasa już z chwilą złożenia oświadczenia o zrzeczeniu się tego zastawu, a jego wykreślenie z rejestru ma charakter jedynie deklaratoryjny – wyjaśnia dr Jarosław Grykiel z Grupy Transakcyjnej kancelarii Wardyński i Wspólnicy.

Zrzeczenie się zastawu rejestrowego jest dogodnym instrumentem prawnym pozwalającym na zbycie przez zastawcę na rzecz osoby trzeciej przedmiotu obciążonego zastawem rejestrowym. Z reguły w ramach umowy zastawniczej wprowadza się klauzulę ograniczającą możliwość zbycia przedmiotu obciążonego zastawem rejestrowym. Skuteczne zbycie takiego przedmiotu wymaga zatem uprzedniego doprowadzenia do wygaśnięcia zastawu rejestrowego, a wraz z nim wygaśnięcia zakazu zbywania przedmiotu zastawu.

Jednym ze sposobów prowadzących do wygaśnięcia zastawu rejestrowego jest uzyskanie od zastawnika oświadczenia o zrzeczeniu się tego zastawu jako instrumentu zabezpieczenia roszczeń zastawnika. W związku ze zrzeczeniem się zastawu rejestrowego zastawnik najczęściej uzyskuje inne zabezpieczenie. Dzięki temu zastawca z jednej strony nie ma obowiązku natychmiastowej spłaty długu względem zastawnika, z drugiej natomiast uzyskuje możliwość skutecznego zbycia przedmiotu zastawu na rzecz osób trzecich.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie argumentów przemawiających za dopuszczalnością zrzeczenia się zastawu rejestrowego przez zastawnika z takim skutkiem, że zastaw ten wygasa z chwilą złożenia oświadczenia o zrzeczeniu się zastawu, natomiast wykreślenie zastawu z rejestru ma jedynie charakter deklaratoryjny.

Zgodnie z art. 19 ust. 1 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (dalej „ZRejU”), w przypadku wygaśnięcia zastawu rejestrowego podlega on wykreśleniu z rejestru zastawów. Ustawodawca przewidział zatem obowiązek wpisu informacji o wygaśnięciu zastawu – wpis w tym zakresie ma więc charakter obligatoryjny.

Skutki wykreślenia zastawu z rejestru zostały uregulowane w art. 19 ust. 2 ZRejU, który stanowi, że wykreślenie zastawu rejestrowego z rejestru zastawów powoduje wygaśnięcie zastawu, o ile zastaw nie wygasł wcześniej. Oznacza to, że wykreślenie zastawu z rejestru powoduje zawsze jego wygaśnięcie, chyba że z innych przyczyn zastaw wygasł wcześniej, a więc jeszcze przed dokonaniem wykreślenia. W razie zaistnienia przyczyny wygaśnięcia zastawu zastaw ten wygasa, a jego wykreślenie z rejestru ma jedynie charakter deklaratoryjny.

Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów nie stanowi wyczerpującej regulacji dotyczącej zastawu rejestrowego. W sprawach nieuregulowanych w tej ustawie należy stosować między innymi przepisy Kodeksu cywilnego (art. 1 ust. 2 ZRejU). Dotyczy to zwłaszcza ogólnych przepisów o ograniczonych prawach rzeczowych (J. Szachułowicz w: K. Pietrzykowski, red., Kodeks cywilny, Komentarz, t. I, Warszawa 2008, s. 853-854).

Wśród przesłanek wygaśnięcia zastawu rejestrowego uregulowanych w ustawie o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów znajdują się następujące:

wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym (z wyjątkiem uregulowanym w art. 18 ust. 2 ZRejU);
upływ dwudziestu lat od chwili wpisu zastawu do rejestru (z wyjątkiem uregulowanym w art. 18a ZRejU);
jeżeli rzecz ruchoma obciążona zastawem rejestrowym stała się częścią składową nieruchomości (art. 9 ust. 1 ZRejU);
zbycie przedmiotu zastawu rejestrowego (z wyjątkami określonymi w art. 13 i art. 14 ZRejU).

Przyczyny wygaśnięcia zastawu rejestrowego, będącego ograniczonym prawem rzeczowym, uregulowane są także w przepisach Kodeksu cywilnego. Wśród tych przyczyn wymienia się w szczególności następujące:

przeniesienie zabezpieczonej wierzytelności z wyłączeniem zastawu (art. 323 § 1 k.c.);
nabycie przez zastawnika rzeczy zastawionej (art. 247 k.c. z wyjątkiem z art. 325 § 2 k.c.);
zrzeczenie się zastawu przez zastawnika (art. 246 k.c.).

O możliwości zrzeczenia się zastawu przesądził ustawodawca już w ustawie o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, która w art. 19 ust. 3 pkt 2 jednoznacznie wskazuje na pisemne oświadczenie zastawnika o zrzeczeniu się zastawu jako przesłankę uzasadniającą wykreślenie zastawu z rejestru. Stanowisko to znalazło potwierdzenie w orzecznictwie. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 maja 2004 r., II CK 245/2003, jednoznacznie wskazał, że jedną z przyczyn wygaśnięcia zastawu rejestrowego jest zrzeczenie się tego prawa przez zastawnika. W uzasadnieniu powołanego wyroku Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał na art. 246 k.c. jako na podstawę wygaśnięcia zastawu rejestrowego w wyniku zrzeczenia się. Ten sam pogląd wyrażono także w doktrynie: K. A. Dadańska w: A. Kidyba (red.), Komentarz do art. 308 kodeksu cywilnego, Warszawa 2009. Możliwość zastosowania art. 246 k.c. do ograniczonych praw rzeczowych uregulowanych poza Kodeksem cywilnym przesądził Sąd Najwyższy już w postanowieniu z dnia 19 marca 2002 r., IV CKN 908/00, OSNC 2003, nr 3, poz. 38, na przykładzie praw spółdzielczych.

Wygaśnięcie ograniczonego prawa rzeczowego wskutek zrzeczenia się tego prawa przez uprawnionego następuje wskutek jednostronnej czynności prawnej uprawnionego, z chwilą dojścia oświadczenia woli o zrzeczeniu się tego prawa do właściciela rzeczy obciążonej (J. Szachułowicz w: K. Pietrzykowski, red., Kodeks cywilny, Komentarz, t. I, Warszawa 2008, s. 781). Jedyny wyjątek w tym zakresie dotyczy hipoteki, która w związku ze zrzeczeniem się tego prawa przez uprawnionego wygasa dopiero z chwilą wykreślenia hipoteki z księgi wieczystej (art. 246 § 2 k.c. oraz art. 96 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Wyjątku tego nie można interpretować rozszerzająco, zwłaszcza że w ustawie o zastawie rejestrowym brak jest odpowiednika art. 96 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Oznacza to, że w związku ze zrzeczeniem się ograniczonego prawa rzeczowego ujawnionego w rejestrze publicznym jedynie w przypadku hipoteki wykreślenie ma charakter konstytutywny, w pozostałych przypadkach chodzi o wpis o znaczeniu jedynie deklaratoryjnym.

W obecnym stanie prawnym nie ma żadnych podstaw dla twierdzenia, że wykreślenie zastawu rejestrowego z rejestru zastawów, wskutek zrzeczenia się tego prawa przez zastawnika, ma charakter konstytutywny. Przemawiają za tym następujące argumenty:

dopuszczalność zrzeczenia się zastawu rejestrowego przez zastawnika wynika wprost z art. 246 § 1 k.c. w zw. z art. 1 ust. 2 ZRejU;
zrzeczenie się zastawu rejestrowego powoduje jego wygaśnięcie;
skutek w postaci wygaśnięcia zastawu rejestrowego następuje z chwilą dojścia oświadczenia o zrzeczeniu się tego prawa do właściciela rzeczy obciążonej;
w związku ze skutecznym wygaśnięciem zastawu jego wykreślenie z rejestru, zgodnie z art. 19 ust. 2 ZRejU, ma znaczenie jedynie deklaratoryjne.

W pewnych przypadkach należy mieć jednak na uwadze szczególne regulacje dotyczące zastawu rejestrowego. Przykładem są przepisy dotyczące wpisów w dowodach rejestracyjnych pojazdów mechanicznych, zgodnie z którymi wykreślenie z dowodu rejestracyjnego wzmianki o ustanowieniu zastawu rejestrowego następuje w zasadzie dopiero po okazaniu prawomocnego postanowienia sądu o wykreśleniu zastawu z rejestru (§ 3 Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 14 czerwca 2004 roku w sprawie trybu dokonywania w dowodach rejestracyjnych pojazdów mechanicznych adnotacji o ustanowieniu zastawu rejestrowego – Dz.U. Nr 145, poz. 1542). W takich przypadkach zastaw rejestrowy, mimo faktu jego wygaśnięcia wskutek zrzeczenia się zastawu przez zastawnika, nie będzie mógł być wykreślony z dowodu rejestracyjnego do czasu uprawomocnienia się postanowienia sądu o wykreśleniu zastawu z rejestru.