Zmiany w rosyjskim kodeksie cywilnym
27 kwietnia 2012 r. w rosyjskiej Dumie Państwowej odbyło się pierwsze czytanie projektu ustawy przewidującej znaczącą nowelizację kodeksu cywilnego, począwszy od prawa zobowiązań, poprzez ochronę dóbr osobistych, a skończywszy na prawie spadkowym.
Jedną z zasadniczych zmian wynikających z przedłożonego projektu jest ustanowienie, analogicznego do art. 4172 polskiego kodeksu cywilnego, przepisu mówiącego o odpowiedzialności Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego za szkodę wyrządzoną przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej. To zupełne novum w rosyjskim systemie prawnym, którego wprowadzenie postulowano od wielu już lat. W Rosji do niedawna panowało przeświadczenie, że państwo nie ponosi odpowiedzialności za swoje czyny (poza działaniem lub zaniechaniem niezgodnym z prawem, co przewiduje już obecny art. 16 kodeksu cywilnego), gdyż jako suweren oceniający legalność działań innych podmiotów samo nie może podlegać takiej ocenie. Powyższy pogląd, tak silnie zakorzeniony w tamtejszej administracji, odzwierciedla angielska myśl: the King can do no wrong. Proponowana zmiana stanowi wyraz istotnej ewolucji reguł odpowiedzialności organów władzy publicznej oraz ważną gwarancję respektowania zasady legalizmu przez rosyjską administrację. Nowelizacja znacznie ułatwi dochodzenie odszkodowania, wprowadzając koncepcję tzw. winy anonimowej, zgodnie z którą wystarczy udowodnić winę jednego z członków określonej grupy urzędników państwowych bez potrzeby jego personalnej identyfikacji. Skarb Państwa uzyska tym samym zdolność deliktową, przez co możliwość kreowania roszczenia odszkodowawczego przestanie mieć czysto iluzoryczny charakter.
Projekt ustawy zakłada również znaczne rozszerzenie zasady swobody umów, umożliwiającej stronom nieskrępowane (do pewnych granic wynikających m.in. z obowiązujących przepisów oraz zasad współżycia społecznego) kształtowanie treści łączącego je stosunku prawnego. Wprawdzie reguła ta od pewnego już czasu obowiązuje w rosyjskim systemie prawnym, jednak dzięki nowelizacji autonomia woli stron zostanie jeszcze bardziej wzmocniona.
Planowane jest także ustanowienie obowiązkowej formy aktu notarialnego przy wszelkich transakcjach dotyczących nieruchomości. Będzie się to wiązało ze znacznym wzmocnieniem roli notariuszy jako osób stojących na straży legalności i bezpieczeństwa obrotu prawnego oraz jego zgodności z prawem. Z drugiej strony wprowadzona zostanie obligatoryjna odpowiedzialność (cywilna, karna, podatkowa i dyscyplinarna) notariuszy za prawidłowość i staranność wykonywanych przez nich działań, w szczególności za szkody wyrządzone klientom w następstwie czynności notarialnych.
Wiele uwagi poświęcono ochronie dóbr osobistych, takich jak zdrowie, nazwisko, swoboda sumienia, wolność, prywatność, nietykalność mieszkania czy tajemnica korespondencji. Podobnie jak w prawie polskim ochrona ta będzie przysługiwać osobom fizycznym i prawnym nie tylko w razie bezpośredniego naruszenia dóbr, ale także na wypadek ich zagrożenia czyimś działaniem. Osoby poszkodowane będą mogły żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy na wskazany przez siebie cel społeczny. Sprecyzowano także przesłanki wyłączające bezprawność naruszenia lub zagrożenia dóbr osobistych, jak zgoda uprawnionego, czynność oparta na przepisie prawnym lub realizująca prawo podmiotowe czy też działanie w obronie uzasadnionego interesu społecznego.
Istotne zmiany obejmą również prawo spadkowe, a dokładnie art. 1123 rosyjskiego kodeksu cywilnego dotyczący tzw. tajemnicy testamentu. W Rosji do dnia dzisiejszego obowiązuje dość anachroniczny system związany ze spadkobraniem. Otóż każda osoba uczestnicząca przy sporządzaniu testamentu, w szczególności notariusz, tłumacz i świadek, jest zobowiązana – pod rygorem odpowiedzialności za spowodowane szkody – zachować tajemnicę związaną z ostatnią wolą testatora aż do momentu otwarcia spadku. W praktyce wywołuje to poważne problemy dotyczące identyfikacji testamentu, o którego istnieniu – jak wskazuje statystyka – wie po śmierci spadkodawcy zazwyczaj jedynie sam notariusz. Nowelizacja, celem poprawy sytuacji, przewiduje stworzenie tzw. „Jednolitego rejestru testamentów” (Единый реестр завещаний) prowadzonego przez Federalną Izbę Notarialną (Федеральная Нотариальная Палата). Od tego momentu wszyscy notariusze w kraju zostaną objęci obowiązkiem przesyłania do rejestru m.in. informacji na temat spadkodawcy, daty sporządzenia testamentu oraz jego ewentualnego odwołania. Dane te, podobnie jak obecnie, nadal będą utajnione do momentu otwarcia spadku, jednak dzięki scentralizowanemu systemowi gromadzenia informacji i zarządzania nimi powinny zniknąć problemy związane z często niezwykle czasochłonnym poszukiwaniem testamentu oraz ustalaniem grona powołanych spadkobierców.
Dzięki nowelizacji powinno nastąpić zdecydowane wzmocnienie ochrony własności intelektualnej, m.in. poprzez wprowadzenie odpowiedzialności dla operatorów internetu za naruszenie prawa w ich serwisach oraz pośredników usług, z których korzysta strona trzecia do naruszania prawa własności intelektualnej. Jednocześnie projekt ustawy precyzuje przypadki, w których możliwe jest nieodpłatnie korzystanie z już rozpowszechnionego utworu bez wymaganego zezwolenia twórcy.
Inne znaczące zmiany to m.in.:
- wprowadzenie zasady wygaśnięcia zastawu na skutek nabycia przedmiotu zastawu w dobrej wierze w przekonaniu o braku obciążeń (odpowiednik art. 170 polskiego k.c.),
- ustanowienie możliwości dochodzenia odszkodowania od strony, która rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów, w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy (analogicznie do art. 72 ust. 2 polskiego k.c.), a także
- przyjęcie nowego podziału osób prawnych – na publiczne i niepubliczne, a przy okazji likwidacja szczególnych rodzajów spółki akcyjnej – tzw. „zamkniętej” (Закрытое акционерное общество – ЗАО) i „otwartej” (Открытое акционерное общество – ОАО) oraz tzw. „spółki z dodatkową odpowiedzialnością” (Общество с дополнительной ответственностью – ОДО).
Wprawdzie analizowany projekt ustawy nadal znajduje się na etapie prac legislacyjnych, jednak istnieje wyraźna wola polityczna, aby zakończyć je jak najszybciej i wprowadzić przedmiotowy akt w życie jeszcze we wrześniu bieżącego roku. Warto podkreślić, że powyższa nowelizacja wpisuje się w szeroki proces zmian rosyjskiego systemu prawnego, mający miejsce w ostatnich latach. Mowa tu zwłaszcza o reformie kodeksu celnego z 27 listopada 2011 r., prawa imigracyjnego z 17 listopada 2011 r. oraz prawa spółek z 30 grudnia 2008 r.
Przemysław Szymczyk, Zespół Nieruchomości i Inwestycji Budowlanych kancelarii Wardyński i Wspólnicy
