Wzmocnienie ochrony prawa majątkowego wierzyciela | Co do zasady

W Sejmie rozpoczęto prace nad projektem nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego. Zakładane zmiany w istotny sposób wpłyną na pozycję wierzyciela, któremu udzielono zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, a także na efektywność postępowania egzekucyjnego.

Obecnie, zgodnie z przepisem art. 754¹ § 1 k.p.c., zabezpieczenie roszczeń pieniężnych udzielone wierzycielowi upada po upływie dwóch miesięcy od (1) uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego roszczenie, które podlegało zabezpieczeniu, albo od (2) uprawomocnienia się postanowienia o odrzuceniu apelacji lub innego środka zaskarżenia wniesionego przez obowiązanego od orzeczenia uwzględniającego roszczenie, które podlegało zabezpieczeniu.

Wyrażona we wskazanym przepisie zasada ogólna znajduje zastosowanie do czterech rodzajów zabezpieczeń roszczeń pieniężnych uwzględnionych w art. 747 pkt 2-5 k.p.c.:

• obciążenia nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową,
• ustanowienia zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości, która nie ma urządzonej księgi wieczystej lub której księga zaginęła lub uległa zniszczeniu,
• obciążenia statku hipoteką morską,
• ustanowienia zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.

Sformułowaniu powyższego uregulowania przyświecały konkretne zamierzenia. Po pierwsze – mobilizacja wierzyciela do niezwłocznego skorzystania z udzielonego mu zabezpieczenia, po drugie – tymczasowa ochrona prawna wierzyciela i po trzecie – ochrona dłużnika. Osiągnięcie tych celów miało zapewnić wprowadzenie terminu, którego upływ powodował upadek zabezpieczenia z mocy ustawy.

Uregulowanie niezgodne z Konstytucją

Opisywanemu zagadnieniu przyjrzał się wnikliwie Trybunał Konstytucyjny w swoim wyroku z 25 października 2016 r. (SK 71/13). Jak zauważono w treści uzasadnienia, skutek w postaci upadku zabezpieczenia w żadnej mierze nie został powiązany z postawą uprawnionego wierzyciela i „ma charakter bezwarunkowy”. Wobec tego podejmowane przez wierzyciela kroki, w tym wystąpienie z wnioskiem o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności lub o wszczęcie egzekucji, nie przerywają biegu wskazanego terminu, po którego upływie zabezpieczenie upada.

W konsekwencji wierzyciel nie ma pewności co do wyegzekwowania należnej mu sumy. Po upływie wyznaczonego ustawą terminu, pomimo ewentualnych czynności wierzyciela, dłużnik może zbyć nieruchomość bądź istnieje możliwość ustanowienia na tej nieruchomości innych hipotek, które korzystałyby z pierwszeństwa przed hipoteką przymusową. Co więcej, w przypadku ogłoszenia upadłości dłużnika jego nieruchomość, obciążona hipoteką przymusową na rzecz wierzyciela, wchodzi do masy upadłości.

Wśród negatywnych skutków przyjętego rozwiązania wskazuje się także, że wierzyciel nie może zapobiec sytuacji, w której wykonanie orzeczenia byłoby niemożliwe lub poważnie utrudnione.

Jedyną czynnością, której wierzyciel może dokonać, aby zapobiec upadkowi zabezpieczenia, jest złożenie wniosku o wydłużenie przewidzianego przepisem terminu. Przy czym jak zaznaczył Trybunał Konstytucyjny: „Kompetencja sądu, o której mowa w zaskarżonym przepisie [możliwość wydłużenia terminu – przyp. własny] ma charakter wyjątkowy i służyć powinna zabezpieczeniu praw dłużnika lub wierzyciela w sytuacjach nietypowych”.

W warunkach przywołanej sprawy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności art. 754¹ § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim odnosi się do zabezpieczenia przez obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową, z odpowiednimi przepisami Konstytucji. Jednocześnie omawiany przepis utraci moc obowiązującą we wskazanym zakresie z dniem 30 czerwca 2018 r. Jak podkreślono w wyroku: „W okresie między ogłoszeniem niniejszego wyroku a utratą mocy obowiązującej, prawodawca zobowiązany jest dokonać zmiany prawa, aby zapewnić realizację wskazanych w niniejszym wyroku zasad konstytucyjnych”.

Proponowane zmiany

W związku ze wskazaniami Trybunału Konstytucyjnego powstał projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji oraz ustawy o księgach wieczystych (druki senackie nr 559, 559S; druk sejmowy nr 2064), który uchwałą Senatu został wniesiony do Sejmu, a następnie skierowany przez Sejm 24 listopada 2017 r. do pierwszego czytania na posiedzeniu izby.

Złożony projekt zakłada między innymi uzupełnienie przepisu art. 754¹ § 1 k.p.c. w ten sposób, aby uwarunkować utrzymanie zabezpieczenia od wniesienia przez wierzyciela o dokonanie czynności egzekucyjnych. Ponadto wprowadzane rozwiązania znajdą również zastosowanie do zabezpieczeń, które jeszcze nie upadły i które ustanowiono na podstawie art. 747 pkt 2-5 k.p.c. Taka regulacja z pewnością będzie służyć realnej ochronie prawa majątkowego wierzyciela.

Projekt przewiduje także zmiany w zakresie przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, które mają na celu wprowadzenie omawianych rozwiązań także poza postępowaniem o charakterze cywilnym.

Projektowane zmiany, które są obecnie procedowane w Sejmie, mają na celu zapewnienie efektywnej ochrony sądowej oraz zagwarantowanie prawa do wykonania prawomocnego orzeczenia sądowego. Obowiązujące wciąż rozwiązanie nadmiernie ogranicza prawa majątkowe wierzyciela, któremu udzielono zabezpieczenia, na rzecz ochrony prawa własności dłużnika. Jak podkreśla Trybunał: „Ochronę tę można osiągnąć z zastosowaniem mniej dolegliwych ograniczeń własności i praw majątkowych niż wynikające z zaskarżonego przepisu”. Odmienne uregulowanie kwestii upadku zabezpieczenia z pewnością wzmocni ochronę wierzyciela oraz zwiększy efektywność postępowania egzekucyjnego.

Joanna Duda, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy