Wpływ unijnych sankcji gospodarczych na umowy zawierane przez przedsiębiorców
Dzień 24 lutego 2022 r., w którym wojska rosyjskie bezprawnie wtargnęły na terytorium Ukrainy, okazał się początkiem testu europejskiej solidarności, a także odporności europejskiej ekonomii. W skali makro pojawił się ogromny znak zapytania – czy europejska gospodarka może funkcjonować bez rynków wschodnich? W skali mikro przedsiębiorcy stają przed dylematami, jak postępować z kontrahentami z tego regionu, w szczególności w obliczu zawartych wieloletnich kontraktów, które znajdują się w zaawansowanym stadium realizacji.
Zakaz zawierania nowych kontraktów i wykonywania dotychczasowych
Wskutek bezprawnego wtargnięcia wojsk rosyjskich na terytorium Ukrainy Rada Unii Europejskiej zdecydowanie zaostrzyła dotychczas prowadzoną politykę gospodarczą wobec Rosji poprzez szereg nowelizacji rozporządzeń stanowiących o środkach ograniczających. Dla stosunków prywatnoprawnych, w szczególności między przedsiębiorcami, których kontrahentami są podmioty z Rosji, najistotniejsze jest rozporządzenie Rady (UE) nr 833/2014 z dnia 31 lipca 2014 r. dotyczące środków ograniczających w związku z działaniami Rosji destabilizującymi sytuację na Ukrainie.
Sankcje przedmiotowe dotyczą wielu sektorów, w tym przemysłu ciężkiego i zaawansowanych technologii. Od 26 lutego 2022 r. nie wolno zawierać umów, których przedmiotem są towary i technologie podwójnego zastosowania, tzw. towary dual use (zakaz ten jest całkowity i dotyczy również zastosowań cywilnych), oraz towary i zaawansowane technologie o potencjalnym zastosowaniu militarnym. Jak stanowi art. 2 ust. 1 i art. 2a ust. 1 rozporządzenia 833/2014 niedozwolone są transakcje sprzedaży, dostawy, przekazywania lub wywozy takich towarów, bezpośrednio lub pośrednio na rzecz jakiejkolwiek osoby fizycznej lub prawnej, podmiotu lub organu w Rosji lub do wykorzystania w tym państwie. Powyższy zakaz dotyczy również świadczenia usług pomocy technicznej lub pośrednictwa, związanych z dostarczaniem, wytwarzaniem, konserwacją i używaniem towarów dual use i towarów o potencjalnym zastosowaniu militarnym.
Analogiczne sankcje obowiązują od 3 marca br. w stosunku do Białorusi. Są one zawarte w rozporządzeniu Rady (WE) nr 765/2006 z dnia 18 maja 2006 r. dotyczącym środków ograniczających w związku z sytuacją na Białorusi i udziałem Białorusi w agresji Rosji wobec Ukrainy, które to rozporządzenie zostało zmienione 17 lutego, a następnie 2 marca br.
Niełatwa kwalifikacja przedmiotu kontraktu
Unijny ustawodawca wskazuje, że sankcjami objęte są towary podwójnego zastosowania, czyli produkty wymienione w załączniku I do rozporządzenia 2021/821 z dnia 20 maja 2021 r. ustanawiającego unijny system kontroli wywozu, pośrednictwa, pomocy technicznej, tranzytu i transferu produktów podwójnego zastosowania. Lista ta funkcjonuje od dłuższego czasu i jest oparta na kodach klasyfikacji celnej towarów (CN).
Towary mogące być potencjalnie wykorzystane w celach militarnych w Rosji, tj. towary i zaawansowane technologie, wymienione są w Wykazie towarów w załączniku VII do rozporządzenia 833/2014. Jest to nowy wykaz, który nie odwołuje się do kodów CN towarów, a nieostrość brzmienia niektórych nazw produktów może prowadzić do niejednolitej praktyki.
Chodzi o przedmioty, które mogą przyczynić się do wzmocnienia potencjału militarnego i technologicznego Rosji. Co do zasady, zakazów nie należy interpretować rozszerzająco, ale należy pamiętać, że w czasie konfliktu zbrojnego również te towary i technologie, które zwykle służą celom cywilnym, mogą być przeznaczane do prowadzenia wojny. Okoliczność ta musi być każdorazowo oceniana przez przedsiębiorców mających relacje gospodarcze z Rosją i Białorusią. Od 26 lutego br. (w przypadku Białorusi – od 3 marca br.) zakazane jest zawieranie umów, których przedmiotem jest sprzedaż, dostawa, przekazywanie lub wywóz, w tym świadczenie usługi o charakterze gwarancyjnym, towarów o potencjalnym zastosowaniu militarnym wymienionych w załączniku VII do rozporządzenia 833/2014 oraz towarów dual use.
Możliwość wystąpienia o zezwolenie na dokończenie kontraktu
W praktyce pojawiają się pytania, czy można dokończyć wykonywanie kontraktów zawartych przed 26 lutego 2022 r. (w przypadku Białorusi – przed 3 marca br.), np. wysyłając partię towaru lub instalując urządzenia, a także czy dopuszczalne są umowy dodatkowe niezbędne do wykonania zawartych umów przed powyżej wskazanym dniem, np. świadczenie obsługi serwisowej rosyjskiemu kontrahentowi. Kwestie te są uregulowane w rozporządzeniu 833/2014 na zasadzie odstępstwa od generalnego zakazu transakcji na towarach dual use i towarach o potencjalnym zastosowaniu militarnym. Zgodnie z art. 2 ust. 5 i art. 2a ust. 5 rozporządzenia 833/2014 możliwe jest zwolnienie od powyższych zakazów po uprzednim uzyskaniu zgody odpowiedniego organu (w Polsce jest to Minister Przedsiębiorczości i Technologii).
Jakie są warunki ubiegania się o tego rodzaju zezwolenie?
-
Status kontrahenta
Punktem wyjścia jest zweryfikowanie, jaki jest status kontrahenta oraz użytkownika końcowego towaru. Użytkownik końcowy przedmiotu umowy nie może:
- figurować w wykazie podmiotów, z którymi zakazane są transakcje na towarach dual use oraz towarach o potencjalnym zastosowaniu militarnym (wykaz ten znajduje się w załączniku IV do rozporządzenia 833/2014),
- mieć statusu wojskowego użytkownika końcowego.
Należy też zweryfikować, do jakiej grupy kapitałowej należą kontrahent oraz użytkownik końcowy, ponieważ sankcjami objęte są również podmioty będące własnością lub znajdujące się pod kontrolą podmiotów wymienionych w załącznikach do rozporządzenia 833/2014.
-
Status przedmiotu transakcji i jego zastosowania
Jeżeli weryfikacja kontrahenta i użytkownika końcowego przebiegła pomyślnie, kolejnym etapem jest zbadanie przedmiotu umowy pod kątem jego zastosowania. Przepisy rozporządzenia 833/2014 stanowią bowiem, że organ państwowy nie może wydać zezwolenia, jeśli ma uzasadnione obawy, by przypuszczać, że:
- zastosowanie końcowe towarów mogłoby mieć charakter wojskowy, lub
- towary przeznaczone są dla przemysłu lotniczego lub kosmicznego.
-
Sprawdzenie daty zawartej umowy
Możliwość ubiegania się o zezwolenie ministra na dokończenie transakcji dotyczy wyłącznie umów zawartych przed dniem 26 lutego 2022 r., a w przypadku kontraktów z podmiotami z Białorusi – przed dniem 3 marca br. Kolejną datą graniczną przewidzianą w rozporządzeniu 833/2014 jest dzień 1 maja 2022 r., bowiem zgodnie z art. 2 ust. 5 i art. 2a ust. 5 rozporządzenia 833/2014 wniosek o zezwolenie można przedłożyć ministrowi tylko przed tą datą.
Organ państwowy (Minister Przedsiębiorczości i Technologii) jest związany przesłankami negatywnymi, czyli uniemożliwiającymi wydanie decyzji w przedmiocie zezwolenia na dokończenie transakcji, której przedmiotem jest towar podwójnego zastosowania lub towar o potencjalnym zastosowaniu militarnym. Oznacza to, że jeśli wystąpi choćby jedna przeszkoda (zarówno o charakterze podmiotowym, jak i przedmiotowym), minister ma obowiązek odmówić wydania zezwolenia.
Monitoring nad zezwoleniami
Zgodnie z rozporządzeniem 833/2014 (w wersji obowiązującej od 1 marca br.) właściwe organy wymieniają z innymi państwami członkowskimi i Komisją Europejską informacje na temat udzielonych zezwoleń i wydanych decyzji odmownych. Co więcej w stosownych przypadkach i na zasadzie wzajemności Komisja, w porozumieniu z państwami członkowskimi, wymienia informacje z krajami partnerskimi w celu wspierania skuteczności wprowadzonych środków kontroli wywozu oraz spójnego stosowania środków kontroli wywozu stosowanych przez kraje partnerskie.
Oznacza to, że podejmowane w poszczególnych państwach członkowskich decyzje zezwalające na dokończenie zawartych kontraktów (i tym samym na wprowadzenie indywidualnych wyjątków od sankcji) będą monitorowane na poziomie UE. Organy mają przy tym prawo unieważnić, zawiesić, zmienić lub cofnąć zezwolenie, jeśli uznają, że jest to niezbędne do skutecznego wykonania rozporządzenia 833/2014.
Mechanizm zezwoleń na dokończenie wcześniej zawartego kontraktu został przewidziany na poziomie rozporządzeń UE, ale bardzo trudno przewidzieć, czy w praktyce będzie stosowany przez poszczególne państwa członkowskie, a jeżeli tak, to w jakim zakresie. Niezbędna jest pogłębiona ocena poszczególnych kontraktów pod kątem bardzo wielu uwarunkowań prawnych, ekonomicznych i społecznych, tak aby działać w sposób w chroniący dobro firmy i jej pracowników, ale również społecznie odpowiedzialny. Konieczny jest też nieustanny monitoring otoczenia prawnego i faktycznego prowadzonej działalności, bo zmiany w tych obszarach cechują się niespotykaną do tej pory dynamiką.
Joanna Krakowiak, radca prawny, Jolanta Prystupa, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego oraz praktyka life science i postępowań regulacyjnych kancelarii Wardyński i Wspólnicy
