Transgraniczne dochodzenie drobnych roszczeń | Co do zasady

Od 1 stycznia 2009 roku wierzyciele dochodzący w ramach UE roszczeń nieprzekraczających 2000 euro mają do dyspozycji, obok dotychczas istniejących procedur, także europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń.

Wspomniane postępowanie zostało uregulowane w rozporządzeniu (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 lipca 2007 r. ustanawiającym europejskie postępowanie w sprawie roszczeń drobnych. Zawarta w nim regulacja jest stosowana bezpośrednio, a jej uzupełnieniem na gruncie polskiego postępowania cywilnego są artykuły 505²¹–505²⁷ Kodeksu postępowania cywilnego oraz przepisy o postępowaniu zwykłym.

Rozporządzenie jest kolejnym instrumentem unijnym mającym wzmocnić współpracę sądową między państwami członkowskimi w sprawach cywilnych. Wprowadza ono procedurę upraszczającą i przyspieszającą dochodzenie roszczeń drobnych w sprawach m.in. konsumenckich oraz gospodarczych, przy jednoczesnej redukcji kosztów związanych z dochodzeniem wierzytelności, poza granicami jednego państwa.

Europejskie postępowanie w sprawie roszczeń drobnych jest postępowaniem fakultatywnym. To wierzyciel decyduje, czy dochodzić roszczenia w ramach omawianego postępowania. Warunkiem jest jednak spełnienie przesłanek wskazanych w rozporządzeniu.

Przesłanki dochodzenia wierzytelności w ramach europejskiego postępowania w sprawie roszczeń drobnych

Roszczenia dochodzone w ramach europejskiego postępowania w sprawie roszczeń drobnych muszą wynikać ze sprawy cywilnej lub gospodarczej (rozumianej w sposób autonomiczny, zgodnie z definicją dotychczas wytworzoną na gruncie pozostałych regulacji unijnych). Jednocześnie przepisy rozporządzenia zawierają listę spraw, w których nie znajdzie ono zastosowania. Lista ta obejmuje m.in. sprawy podatkowe, celne i administracyjne, oraz dotyczące odpowiedzialności państwa za działania lub zaniechania w wykonywaniu władzy publicznej, a także sprawy z zakresu prawa osobowego, sprawy majątkowe wynikające ze stosunków małżeńskich, testamentów i dziedziczenia oraz obowiązków alimentacyjnych, sprawy związane z postępowaniem upadłościowym, prawem pracy i ubezpieczeń społecznych, oraz dotyczące najmu lub dzierżawy nieruchomości (choć w tym ostatnim zakresie możliwe będzie dochodzenie w omawianym postępowaniu roszczeń pieniężnych wynikających z tych spraw).

Warunkiem dochodzenia roszczenia w omawianym postępowaniu jest także to, aby sprawa stanowiąca podstawę roszczenia miała charakter transgraniczny. Zgodnie z brzmieniem rozporządzenia oznacza to, że przynajmniej jedna ze stron powinna mieć miejsce zamieszkania, miejsce stałego pobytu lub siedzibę w państwie członkowskim innym niż państwo, w którym znajduje się siedziba sądu właściwego dla rozpoznania sprawy. Przy takim rozumieniu transgranicznego charakteru sprawy omawiane postępowanie będzie mogło być wszczęte także wówczas, gdy jedna ze stron będzie miała miejsce zamieszkania lub swoją siedzibę w kraju spoza Unii Europejskiej.

Miejsce zamieszkania stron ustala się zgodnie z treścią postanowień art. 59 i 60 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 20 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, a więc zgodnie z prawem państwa siedziby sądu, a jeżeli strona ma miejsce zamieszkania w innym państwie – zgodnie z prawem tego państwa. Przy ustalaniu siedziby osoby prawnej, zgodnie z rozporządzeniem 44/2001, zastosowanie znajdują alternatywnie 3 kryteria: siedziby statutowej, siedziby głównego organu zarządzającego lub miejsca lokalizacji głównego przedsiębiorstwa¹. Natomiast miejsce zwykłego pobytu definiowane jest, zgodnie z utrwaloną praktyką, jako miejsce, w którym strona przebywa na tyle długo, że można wnioskować o jej integracji z lokalnym środowiskiem, a gdy pobyt strony nie trwa jeszcze dostatecznie długo – jako miejsce, co do którego z okoliczności wynika, że pobyt strony nie będzie miał charakteru krótkotrwałego².

Z punktu widzenia ustalenia, czy sprawa ma charakter transgraniczny, istotny jest moment wniesienia powództwa do sądu. Nawet jeżeli w toku postępowania sprawa utraci charakter transgraniczny, będzie mogła być nadal rozpoznawana w europejskim postępowaniu w sprawie roszczeń drobnych.

Ostatecznym warunkiem rozpoznania sprawy w europejskim postępowaniu w sprawie roszczeń drobnych jest to, aby wartość dochodzonego roszczenia nie przekraczała 2000 euro. Do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się jednak odsetek, wydatków i nakładów, co nie oznacza, że ich zasądzenie w toku postępowania nie będzie możliwe. Przykładowo w odniesieniu do odsetek formularz pozwu zawiera oddzielną rubrykę zarezerwowaną dla wskazania przez powoda żądania zasądzenia odsetek, ich rodzaju (ustawowe lub umowne) oraz daty, od jakiej powinny zostać naliczone. Postępowanie w sprawie roszczeń drobnych dotyczy zarówno roszczeń pieniężnych, jak i niepieniężnych.

Jeżeli w sprawie nie będą spełnione przesłanki wymagane przez rozporządzenie, sąd poinformuje o tym powoda, który będzie miał możliwość cofnięcia pozwu. Jeżeli tego nie uczyni, sąd rozpozna sprawę według innych przepisów, mających zastosowanie w konkretnej sprawie.

Postępowanie

Właściwość sądu ustala się w oparciu o reguły zawarte w rozporządzeniu 44/2001 oraz przepisy krajowe dotyczące właściwości miejscowej. Zgodnie z art. 505²² k.p.c. rozpoznawanie spraw z roszczeń drobnych w postępowaniu europejskim należy do właściwości sądów rejonowych i okręgowych. Właściwość sądów okręgowych będzie dotyczyła tych spraw o wartości przedmiotu sporu poniżej 2000 euro, które ze swej natury zostały zastrzeżone do ich kognicji (takich jak powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały organu spółki).

Pozew, pod rygorem zwrotu, powinien być wniesiony na formularzu A, którego wzór zawiera załącznik do rozporządzenia. Można go złożyć albo bezpośrednio w sądzie właściwym, albo za pośrednictwem poczty. Przepisy rozporządzenia wskazują, że o ile przewiduje to ustawodawstwo krajowe, pozew może być także skutecznie wniesiony drogą elektroniczną. Forma ta jednak nie będzie miała zastosowania przed sądami polskimi, gdyż ustawodawca polski dopuszcza w drodze wyjątku wnoszenie pozwu drogą elektroniczną jedynie w elektronicznym postępowaniu upominawczym.

Ponieważ ustawodawca unijny miał na celu uproszczenie i przyspieszenie procedury dochodzenia roszczeń drobnych, omawiane postępowanie zostało ukształtowane jako postępowanie pisemne. Rozprawa w sprawie wyznaczana jest jedynie wówczas, gdy sąd uzna, że jest to niezbędne dla rzetelnego rozstrzygnięcia sprawy, lub na uzasadniony wniosek strony. Wniosek ten jednak nie wiąże sądu, który może oddalić wniosek, wydając niezaskarżalne postanowienie. Postępowanie dowodowe także jest ograniczone do formy pisemnej. O ile nie zostanie wyznaczona rozprawa, podstawowymi środkami dowodowymi w postępowaniu są dokumenty, pisemne zeznania świadków, pisemne oświadczenia stron składane w ramach dowodu z przesłuchania stron lub pisemne opinie biegłych.

Postępowanie w sprawie roszczeń drobnych jest dokładnie ustrukturyzowane. Rozporządzenie wskazuje, w jakich terminach kolejne czynności powinny być dokonywane przez sąd oraz strony. W szczególności wyrok powinien być wydany w terminie 30 dni od dnia uzyskania od stron wszelkich informacji niezbędnych do wydania rozstrzygnięcia w sprawie lub zamknięcia rozprawy. Szybkość postępowania w dużej mierze zależy od stopnia jej skomplikowania, czyli np. od tego, czy niezbędne jest przeprowadzenie postępowania dowodowego lub od tego, czy pozwany wniósł pozew wzajemny, do czego na mocy rozporządzenia jest uprawniony. Pozew wzajemny musi się jednak opierać na tej samej umowie lub na tym samym stanie prawnym.

Wydanie wyroku następuje zasadniczo na posiedzeniu niejawnym, chyba że w sprawie została przeprowadzona rozprawa. Zanim jednak zaistnieją warunki do wydania wyroku, sąd może po wstępnej fazie badania pozwu wydać postanowienie „o zwrocie” pozwu z uwagi na brak uzupełnienia braków formalnych mimo wezwania, niedopuszczalność pozwu lub jego oczywistą bezzasadność. W doktrynie wskazuje się, że konstrukcja zwrotu pozwu jest na gruncie europejskiego postępowania w sprawie roszczeń drobnych skonstruowana niefortunnie, gdyż nie odzwierciedla polskiej rzeczywistości procesowej w sprawach cywilnych, w której zwrot pozwu zarezerwowany jest jedynie do sytuacji nieuzupełnionych braków formalnych. Niedopuszczalność pozwu skutkuje natomiast jego odrzuceniem, zaś niezasadność roszczenia – oddaleniem powództwa. Dlatego też skutki, jakie będzie wywoływało postanowienie o zwrocie, powinny być oceniane z uwzględnieniem ad casu podstaw wydanej decyzji.

Dopuszczalność wzruszenia zapadłego orzeczenia

Rozporządzenie daje państwom członkowskim możliwość rezygnacji z dopuszczalności wniesienia środka odwoławczego od wyroku wydanego w europejskim postępowaniu w sprawie roszczeń drobnych. Na gruncie polskiego systemu prawnego przyjęcie takiego rozwiązania byłoby jednak niedopuszczalne z uwagi na ugruntowaną w Konstytucji zasadę dwuinstancyjności. Wyrok wydany w omawianym postępowaniu może być więc zaskarżony na drodze apelacji, przy czym jej wniesienie i rozpoznanie będzie podlegało reżimowi postępowania odwoławczego w postępowaniu uproszczonym. Apelacja może więc być wniesiona w oparciu o zarzut obrazy prawa materialnego lub naruszenia przepisu postępowania, o ile mogło ono mieć wpływ na wynik postępowania w sprawie. Sąd apelacyjny zasadniczo nie będzie uprawniony do przeprowadzenia postępowania dowodowego. Jeżeli w oparciu o zebrany materiał dowodowy nie będzie mógł zmienić wyroku, obowiązany będzie uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. W dalszym toku sprawa będzie rozpoznawana na zasadach ogólnych, z wyłączeniem przepisów o postępowaniach odrębnych.

Rozporządzenie daje także możliwość podważenia wyroku zapadłego w sprawie drobnego roszczenia w ramach instytucji wniosku o ponowne zbadanie zapadłego wyroku do sądu państwa, w którym wyrok wydano. Wystąpienie o ponowne zbadanie zapadłego wyroku uzależnione jest od zaistnienia jednej z następujących przesłanek:

1. pozew lub wezwanie na rozprawę nie zostały stronie należycie doręczone lub doręczenie nastąpiło w terminie uniemożliwiającym należyte przygotowanie do obrony, lub

2. pozwany nie miał możliwości wniesienia odpowiedzi na pozew z powodu siły wyższej lub innych nadzwyczajnych okoliczności przez niego niezawinionych.

Uwzględnienie wniosku skutkuje uchyleniem wyroku, który traci moc.

Wykonalność orzeczenia zapadłego w postępowaniu w sprawie roszczeń drobnych

Cel uproszczenia i przyspieszenia realizacji wierzytelności opiewających na roszczenia drobne nie pozostał także bez wpływu na kształt regulacji w zakresie uznawania i stwierdzania wykonalności orzeczeń wydawanych w omawianym postępowaniu. Orzeczenie wydane w postępowaniu w sprawie roszczeń drobnych jest uznawane i wykonywane w innym państwie członkowskim bez konieczności stwierdzania jego wykonalności. Jednakże sąd państwa wykonania orzeczenia odmówi jego wykonania, jeżeli orzeczenia tego nie da się pogodzić z wcześniej wydanym orzeczeniem w innym państwie członkowskim lub państwie spoza UE, gdyż (1) orzeczenie to zostało wydane w odniesieniu do tego samego roszczenia i między tymi samymi stronami, (2) zapadło w państwie członkowskim wykonania lub spełnia warunki wykonalności w tym państwie, a (3) niemożność pogodzenia orzeczenia wcześniejszego z mającym zapaść nie była i nie mogła być podniesiona w toku postępowania przed sądem państwa, w którym późniejsze orzeczenie zostało wydane.

Postępowanie egzekucyjne w odniesieniu do zasądzonego roszczenia drobnego odbywa się zgodnie z przepisami egzekucyjnymi obowiązującymi w państwie wykonania. Wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego powinien być jednak złożony na formularzu D, którego wzór stanowi załącznik do rozporządzenia.

Aleksandra Stępniewska, Zespół Rozwiązywania Sporów i Arbitrażu kancelarii Wardyński i Wspólnicy

__________________

¹ W odniesieniu do Zjednoczonego Królestwa i Irlandii pod pojęciem „siedziby statutowej” należy rozumieć „registred office”, „place of incorporation” (czyli miejsce uzyskania osobowości prawnej) lub „place of formation” (czyli miejsce utworzenia).

² Tadeusz Ereciński „Kodeks postępowania cywilnego – komentarz”, Tom II, str. 365-366.

³ Przemysław Telenga, Komentarz do art. 505²⁴ k.p.c., System Informacji Prawniczej Lex.