Techniczne usprawnienia postępowania | Co do zasady

Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego wprowadza do procedury cywilnej parę technicznych usprawnień, które mogą zwiększyć efektywność i sprawność postępowań.

Narzędzia istotne dla stron oraz pełnomocników to w szczególności:

• możliwość utrwalania przez strony przebiegu posiedzeń (oraz innych czynności sądowych) za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk;
• doręczenia elektroniczne pomiędzy pełnomocnikami;
• uporządkowanie wymogów dotyczących pism procesowych;
• zmiany formy składania interwencji ubocznej;
• możliwość zgłoszenia zastrzeżenia do protokołu najpóźniej na kolejnym posiedzeniu;
• rozszerzenie katalogu postanowień, na które przysługuje zażalenie o charakterze poziomym.

Z kolei wśród narzędzi, z których będą mogli korzystać sędziowie, warto wymienić:

• czynności sądu służące przygotowaniu sprawy do rozpoznania (omówione w artykule pt. „Nowe narzędzia zarządzania przebiegiem postępowania przez sędziów”);
• tzw. wskazówki sędziowskie;
• wydawanie postanowień na posiedzeniach niejawnych oraz możliwość odstąpienia od sporządzania uzasadnienia niektórych postanowień;
• zmiany dotyczące ogłaszania wyroków, a także ich doręczania i uzasadniania;
• wprowadzenie wzorów pouczeń.

Utrwalanie przebiegu posiedzeń

Zgodnie z nowelizacją sąd nie będzie już musiał wyrazić zgody na utrwalanie przebiegu posiedzeń (oraz innych czynności sądowych) za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk (art. 9¹ k.p.c.). Wystarczy, że strona poinformuje o takim zamiarze sąd, który będzie mógł zakazać nagrywania tylko wtedy, gdy posiedzenie odbywać się będzie przy drzwiach zamkniętych lub sprzeciwiać się temu będzie wzgląd na prawidłowość postępowania. Pozwoli to stronom i pełnomocnikom na natychmiastowy dostęp do utrwalonego przebiegu rozprawy, bez konieczności oczekiwania na protokół czy nagrania od sądu, które zazwyczaj zamieszczane są na portalach poszczególnych sądów z pewnym opóźnieniem. Pewne wątpliwości budzi możliwość sprzeciwienia się przez sąd nagrywaniu posiedzeń i innych czynności sądowych ze względu na prawidłowość postępowania. Nie jest bowiem jasne, czy sąd powinien taką decyzję uzasadnić (nie mówiąc już o jej zaskarżalności), a także jakiego rodzaju sytuacje uzasadniają zakaz nagrywania.

Doręczenia elektroniczne pomiędzy pełnomocnikami

Pełnomocnicy zawodowi będą mogli w toku sprawy doręczać sobie nawzajem pisma bezpośrednio wyłącznie w postaci elektronicznej (art. 132 § 3 k.p.c.).

Takie rozwiązanie od lat stosowane jest w postępowaniach arbitrażowych, w których jednak pisma procesowe doręczane są w sposób elektroniczny także do sądu, a dodany artykuł 130 § 1³ k.p.c. takiej możliwości nie przewiduje. Ograniczy to naszym zdaniem korzystanie przez profesjonalnych pełnomocników z tego sposobu doręczeń.

Uporządkowanie wymogów dla pism procesowych

Istotnym ułatwieniem może być wprowadzony nowelizacją obowiązek wyszczególnienia w piśmie procesowym, które fakty strona przyznaje, a którym zaprzecza (art. 127 k.p.c. w brzmieniu nadanym przez nowelizację). To samo dotyczy wprost wyrażonego obowiązku dołączenia listy załączników (art. 126 k.p.c. w brzmieniu nadanym przez nowelizację).

Zgodnie z nowelizacją pismo procesowe wniesione przez profesjonalnego pełnomocnika, które nie będzie mogło otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, będzie zwracane bez wezwania do usunięcia braków (art. 130^1a  k.p.c.). Poprawione pismo będzie można wnieść w terminie tygodnia od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma. Co ważne, tak złożone pismo wywoła skutki od daty pierwotnego wniesienia. Skutek ten jednak nie nastąpi w przypadku kolejnego zwrotu pisma, chyba że zwrot nastąpił na skutek braków uprzednio niewskazanych. Jako że w artykule 126 k.p.c. został dodany paragraf 1¹, nakazujący wprost dołączenie załączników do pisma procesowego, przyjąć należy, że brak lub niekompletność załączników stanowić będzie podstawę zarządzenia zwrotu takiego pisma procesowego.

Obowiązek przyznania lub zaprzeczenia faktom oraz wypowiedzenia się co do twierdzeń i dowodów zgłoszonych przez przeciwnika procesowego ujednolici strukturę pism procesowych, a także – jak sądzimy – zwiększy ich objętość. Z uwagi na brzmienie art. 127 § 1 k.p.c. wydaje się, że obowiązek ten nie dotyczy odpowiedzi na pozew, co jest słuszne, ponieważ w przypadku wyznaczenia przez sąd 14-dniowego terminu na złożenie odpowiedzi na pozew odniesienie się do faktów, twierdzeń i dowodów przedstawionych w pozwie mogłoby być dla pozwanego bardzo trudne. Jeśli jednak sąd nie zarządzi wymiany pism procesowych przed sporządzeniem planu rozprawy, to w trakcie posiedzenia przygotowawczego (art. 205¹ i następne k.p.c.) strony muszą być gotowe na określenie m.in. faktów spornych pomiędzy nimi.

Ponadto strona będzie miała minimum trzy miesiące na uzupełnienie braków formalnych pisma, uiszczenie opłaty bądź wpłacenie zaliczki na poczet wydatków, gdy wezwanie do uzupełnienia ww. braków jest doręczane poza Unię Europejską.

Zmiana formy składania interwencji ubocznej

Nowelizacja wprowadza także wymóg składania interwencji ubocznej w formie pisma procesowego, do którego odpowiednio stosować należy przepisy dotyczące uzupełniania braków formalnych i zwrotu pisma w przypadku niewskazania w piśmie dotyczącym interwencji interesu prawnego oraz strony, do której się przystępuje. Opozycja przeciwko wstąpieniu interwenienta może być zgłoszona w terminie 14 dni od doręczenia pisma o wstąpieniu interwenienta, jednak nie później niż przy rozpoczęciu najbliższego posiedzenia. Oznacza to, że termin na zgłoszenie opozycji może okazać się krótszy niż dwa tygodnie. Sąd będzie rozpoznawał opozycję nie jak dotychczas wyłącznie na rozprawie, ale też na posiedzeniu niejawnym. Regulacja ta przyspieszy postępowanie dotyczące interwencji ubocznej.

Zgłoszenie zastrzeżenia do protokołu najpóźniej na kolejnym posiedzeniu

Zastrzeżenia do protokołu będzie można zgłosić najpóźniej na kolejnym posiedzeniu, także gdy chodzi o uchybienia w trakcie posiedzenia, na które strona się stawiła (art. 162 § 1 k.p.c. w brzmieniu nadanym nowelizacją). Skoro termin do złożenia zastrzeżenia został wydłużony, należy spodziewać się, że zastrzeżenie będzie wymagało uzasadnienia i precyzyjnego wskazania naruszonych przez sąd przepisów postępowania.

Rozszerzenie katalogu postanowień, na które przysługuje zażalenie o charakterze poziomym

Istotną zmianą jest poszerzenie katalogu postanowień, na które przysługiwać będzie tzw. zażalenie poziome (art. 394^1a k.p.c.), a co za tym idzie ograniczenie katalogu postanowień sądu pierwszej instancji i zarządzeń przewodniczącego, na które przysługuje zażalenie do sądu drugiej instancji. Zażalenia poziome wprowadzono też jako zasadę w postępowaniach egzekucyjnych.

Zastrzeżenie może budzić rozstrzyganie zażaleniem poziomym o zwolnieniu od kosztów sądowych oraz o prawie do adwokata, bowiem są to decyzje dotyczące fundamentalnych praw procesowych stron i z tego względu powinny być rozpatrywane przez sąd wyższej instancji. W postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia sąd uzasadnia z urzędu postanowienia kończące postępowanie. W sprawach, w których zażalenie oddalono lub zmieniono zaskarżone postanowienie, pisemne uzasadnienie postanowienia sporządzane będzie tylko wówczas, gdy strona zgłosi i opłaci wniosek o doręczenie postanowienia z uzasadnieniem (art. 397 § 2 k.p.c.).

Wprowadzenie „wskazówek sędziowskich”

Sędziowie będą mogli w razie potrzeby zakomunikować stronom, jak oceniają sprawę na danym jej etapie, bez przesądzania o rozstrzygnięciu, co w konsekwencji ma doprowadzić do szybszego rozstrzygnięcia sporu. Zgodnie z nowym art. 205¹³ k.p.c. przewodniczący na posiedzeniu może pouczyć strony o prawdopodobnym wyniku sprawy w świetle zgłoszonych do tej chwili twierdzeń i dowodów. Naszym zdaniem ma to prowadzić do częstszego zawierania ugód przez strony. Wskazówek można udzielić na każdym posiedzeniu.

Ponadto, jeżeli w toku posiedzenia okaże się, że o żądaniu lub wniosku strony można rozstrzygnąć na innej podstawie prawnej niż przez nią wskazana, uprzedza się o tym strony obecne na posiedzeniu (art. 205¹⁴ k.p.c.). Taki wymóg dotychczas wynikał z orzecznictwa, a obecnie został wyartykułowany wprost w przepisach. Rozumiemy, że jeśli sąd wskaże taką inną możliwą podstawę prawną rozstrzygnięcia, ale wymagałoby to uzupełnienia postępowania dowodowego (a będzie to już po posiedzeniu przygotowawczym i zatwierdzeniu planu rozprawy), sąd będzie mógł dopuścić takie dowody, przyjmując, że potrzeba ich powołania wynikła później.

Wydawanie postanowień na posiedzeniach niejawnych oraz możliwość odstąpienia od sporządzenia uzasadnienia niektórych postanowień

Każde postanowienie sąd będzie mógł wydać na posiedzeniu niejawnym. W związku z tym uchylone zostają przepisy szczególne gwarantujące sądowi takie uprawnienie.

Postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym sąd uzasadniać będzie tylko wtedy, gdy podlegać ono będzie zaskarżeniu i tylko na żądanie strony zgłoszone w terminie tygodnia od dnia doręczenia postanowienia (art. 357 § 2 i § 2¹ k.p.c.), z wyjątkiem postępowania egzekucyjnego, gdzie nadal uzasadnienie sąd będzie sporządzał z urzędu. Konsekwencją tej zmiany jest ograniczenie transparentności postępowania. Wprawdzie nowelizacja przewiduje uprawnienie sędziego do podania zasadniczych motywów rozstrzygnięcia odnośnie do postanowienia nie podlegającego zaskarżeniu – jednakże w sytuacji, w której usprawni to postępowanie.

Ogłaszanie, doręczanie i uzasadnianie wyroków

Zgodnie z nowelizacją ogłoszenie wyroku powinno nastąpić na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę. Można je jednak odroczyć na okres nie dłuższy niż dwa tygodnie po dniu zamknięcia rozprawy. Natomiast jeżeli sprawa jest szczególnie zawiła, materiał sprawy jest szczególnie obszerny lub sąd jest znacznie obciążony czynnościami w innych sprawach, termin ten wyjątkowo może wynosić miesiąc po dniu zamknięcia rozprawy (art. 326 § 1 k.p.c.). Zgodnie z nowelizacją wniosek o doręczenie orzeczenia albo zarządzenia z uzasadnieniem będzie podlegał opłacie stałej w kwocie 100 złotych.

Wyrok wydany na posiedzeniu niejawnym doręcza się obu stronom z urzędu (art. 327 § 3 k.p.c.). W art. 327¹ § 2 k.p.c. dodano zaś wymóg uzasadniania wyroków w sposób zwięzły. Wydaje się, że przepis ten powinien zawierać także obowiązek wskazania w uzasadnieniu żądań stron, ale generalnie zmianę eliminującą część opisową uzasadnienia – stanowiącą zazwyczaj najbardziej obszerną część uzasadnienia – należy ocenić pozytywnie.

Nowelizacja wprowadza obowiązek wyraźnego wskazania we wniosku o uzasadnienie zakresu żądanego uzasadnienia. Brak takiego wskazania może skutkować odrzuceniem wniosku. Wątpliwość jednak budzi, czy zakres żądania uzasadnienia pozostaje w związku z zakresem zaskarżenia takiego wyroku, czy też jest wymogiem czysto formalnym.

Wprowadzenie wzorów pouczeń

Nowelizacja przewiduje wprowadzenie jednolitych wzorów pouczeń sądowych, z których będą mogli korzystać sędziowie w interesie stron niezastępowanych przez profesjonalnych pełnomocników. Co ważne, stronę, której nie udzielono pouczeń w sposób przewidziany w art. 458⁴ k.p.c. (w brzmieniu nadanym nowelizacją), uważa się za pozbawioną możliwości obrony swych praw, chyba że nieudzielenie pouczeń nie miało wpływu na zachowanie tej strony w toku postępowania.

Podsumowanie

Czy nowelizacja faktycznie przyspieszy i usprawni postępowania w sprawach cywilnych, okaże się dopiero po pewnym czasie. Duże sformalizowanie nowych przepisów i wzrost kosztów prowadzenia sporów mogą zostać uznane za ograniczenie prawa do sądu. Paradoksalnie ograniczyłoby to jednak liczbę spraw sądowych, odciążyło sądy i faktycznie skróciło czas trwania postępowań. Miejmy nadzieję, że sądy wyposażone obecnie w znaczną swobodę podejmowania decyzji procesowych będą stosowały nowe rozwiązania z korzyścią dla stron i bez nadmiernego formalizmu. Naszym zdaniem nowelizacja nie zniwelowała wszystkich problemów postępowań cywilnych, jednak stanowi pewien punkt wyjścia do dalszych zmian.

Monika Hartung, adwokat, wspólnik, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy

dr Marta Kozłowska, adwokat, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy