Sytuacja wierzycieli w postępowaniach restrukturyzacyjnych i postępowaniu upadłościowym | Co do zasady

Postępowania przewidziane nowym prawem restrukturyzacyjnym mają być prowadzone nie w celu najwyższego zaspokojenia wierzycieli, ale w celu zapobieżenia niewypłacalności dłużnika przy poszanowaniu słusznych interesów wierzycieli. W konsekwencji takiego podejścia winna wzrosnąć zarówno szansa na zaspokojenie, jak i wysokość zaspokojenia wierzycieli.

Nowe prawo restrukturyzacyjne wprowadziło cztery postępowania restrukturyzacyjne, w tym przepisy bazujące na dotychczasowej upadłości w opcji układowej, zaś prawo upadłościowe jako odrębna regulacja pozostało w opcji likwidacyjnej, będąc według nowej terminologii upadłością.

W zależności od stopnia trudności, z którymi boryka się dłużnik, może on otworzyć postępowanie o zatwierdzenie układu, przyspieszone postępowanie układowe, postępowanie układowe lub postępowanie sanacyjne, w trakcie którego dokonywana jest restrukturyzacja. We wszystkich postępowaniach kluczowym elementem jest doprowadzenie do zawarcia układu z wierzycielami i do zabezpieczenia słusznych interesów wierzycieli. Postępowanie sanacyjne, ze względu na jego dwufazowość, największą ingerencję sądu, pozbawienie dłużnika prawa zarządu własnego oraz najszersze uprawnienia wierzycieli, należy postrzegać jako ostatnią szansę dłużnika przed upadłością.

Jeśli w stosunku do dłużnika zostaną złożone konkurencyjne wnioski o ogłoszenie upadłości i o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego, w pierwszej kolejności rozpatrywane będą wnioski o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego. Jest to wyrazem odejścia ustawodawcy od zasady, że celem postępowania jest jak najwyższe zaspokojenie wierzycieli. Obecnie postępowania mają być prowadzone na rzecz zbilansowanego interesu wierzycieli i dłużnika. Dotychczasowa ustawowa preferencja najwyższego zaspokojenia wierzycieli skutkowała bowiem tym, że ratunek w postaci zawartego układu był w praktyce dostępny tylko dla nielicznych.

W trakcie prac nad nową ustawą wyrażano poglądy, że nowo powstające przepisy, choć rozszerzają uprawnienia wierzycieli, nie idą wystarczająco daleko, tj. przyznają wierzycielom zbyt małą kontrolę nad majątkiem dłużnika i zbyt płytko odzwierciedlają zasadę, że im większe zagrożenie niewypłacalnością albo im głębszy stopień niewypłacalności, tym większa powinna być ingerencja wierzycieli w zarządzanie majątkiem dłużnika i tym szersze powinny być uprawnienia wierzycieli. Relacja uprawnień wierzycieli do uprawnień sądu też ma znaczenie, bowiem niektórzy wierzyciele wychodzą z założenia, że postępowanie upadłościowe, ale również postępowanie restrukturyzacyjne, ma służyć przede wszystkim możliwości zaspokojenia albo zabezpieczenia spłaty wierzytelności w myśl zasady, że raz zawartą umowę należy wykonać zgodnie z jej treścią (pacta sunt servanda). Interesy samego dłużnika oraz jego właścicieli muszą być podporządkowane interesom wierzycieli i mogą być realizowane w dalszej kolejności – dura lex, sed lex.

W jaki sposób zatem ustawodawca dał wyraz zabezpieczeniu słusznych interesów wierzycieli w trakcie postępowania restrukturyzacyjnego? Można to prześledzić na kilku wybranych przykładach.

Głosowanie nad układem

Prawo restrukturyzacyjne przyjmuje zasadę obowiązującą w wyborach parlamentarnych – tylko ci, którzy idą do wyborów, mają wpływ na obsadzenie mandatów. W prawie restrukturyzacyjnym – z wyjątkiem postępowania o zatwierdzenie układu – zmieniły się zasady liczenia głosów umożliwiających przyjęcie układu.

Wierzycielami w postępowaniach restrukturyzacyjnych są nie tylko wierzyciele posiadający wierzytelności bezsporne (umieszczone w spisie wierzytelności), ale również wierzyciele posiadający wierzytelności uprawdopodobnione i dopuszczone do głosowania nad układem przez sędziego komisarza (w przyśpieszonym postępowaniu układowym). Dotyczy to jednak tylko wierzytelności, które powstały przed otwarciem postępowania restrukturyzacyjnego, a nie w jego trakcie. W postępowaniu mogą również uczestniczyć wierzyciele, których wierzytelności zabezpieczone są rzeczowo, jeżeli tylko wyrazili oni na to zgodę (w zakresie, w jakim zaspokojenie ich wierzytelności nie znajduje pokrycia w przewidywanej cenie sprzedaży danego aktywa, z którego następuje zaspokojenie).

Zmiana dotyczy sposobu liczenia głosów w trakcie zgromadzenia wierzycieli, na którym ma być głosowanie nad układem. Uchwała jest przyjęta, gdy za układem ważny głos odda większość głosujących wierzycieli, którzy mają łącznie co najmniej 2/3 sumy wierzytelności przysługujących głosującym wierzycielom. Dotychczasowe przepisy prawa upadłościowego i naprawczego określały takie samo kworum i większość potrzebną do przyjęcia układu, jednak chodziło o większość uprawnionych do głosowania wierzycieli i łączną sumę wierzytelności. Zmiana polega na liczeniu głosów wierzycieli i większości od innej podstawy – obecnie chodzi o wierzycieli uczestniczących w głosowaniu, a nie o wszystkich wierzycieli znajdujących się na liście wierzytelności.

Powyższa zmiana powoduje, że to aktywni wierzyciele decydują o przyjęciu bądź nieprzyjęciu układu. Powinno to mieć wpływ na liczbę przyjmowanych układów, a w konsekwencji, w przypadku wykonania układu, winno umożliwić wyższy stopień zaspokojenia wierzycieli niż w przypadku wymuszonej wyprzedaży majątku dłużnika w trakcie upadłości. Rozwiązanie to jest przy tym znacznie bardziej wyważone niż niektóre dalej idące rozwiązania istniejące w innych systemach prawnych, jak chociażby założenie, że milczenie wierzyciela (jeśli jest dowód doręczenia wierzycielowi warunków głosowanego układu) traktuje się jako głos oddany za układem.

Legitymacja do otwarcia postępowania

Dotychczasowe przepisy prawa upadłościowego i naprawczego dawały wierzycielowi legitymację czynną do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości – czy to układowej, czy likwidacyjnej. Wierzyciel nie miał za to prawa składać wniosku o otwarcie postępowania naprawczego. Prawo to miał jedynie dłużnik.

Zasada ta obowiązuje również w nowym prawie, lecz z pewnym wyjątkiem. Wierzyciel zyskał prawo do złożenia wniosku o otwarcie postępowania sanacyjnego w sytuacji, gdy dłużnik jest niewypłacalny. Przyjęcie innej zasady, czyli przyznanie wierzycielowi prawa do żądania otwarcia procedury prewencyjnej (restrukturyzacyjnej) zapobiegającej niewypłacalności, stanowiłoby zbyt daleką ingerencję wierzyciela w prawa dłużnika i byłoby rozwiązaniem niespotykanym w skali europejskiej.

Rada wierzycieli

Większy wpływ na postępowanie restrukturyzacyjne widoczny jest w szerszych kompetencjach rady wierzycieli oraz w sposobie jej powoływania i zmiany jej członków. Według nowych przepisów sędzia komisarz winien niezwłocznie powołać (ustanowić) radę wierzycieli, gdy wnioskować o to będzie trzech wierzycieli albo wierzyciel lub wierzyciele posiadający co najmniej 20% sumy wierzytelności (z zastrzeżeniem, że przy wyliczeniu 20% nie bierze się pod uwagę pewnego rodzaju wierzytelności – w tym wierzytelności podmiotów „powiązanych” z dłużnikiem). Taka sama większość wymagana jest do dokonania zmiany w składzie rady wierzycieli. Ponieważ rada wierzycieli składa się z pięciu członków (z trzech, gdy wierzycieli jest mniej niż siedmiu), to na każde 20% wierzytelności przypada prawo do wnioskowania o powołanie jednego członka rady wierzycieli. Jeżeli jednak zachodzą uzasadnione przypuszczenia, że dany wierzyciel nie będzie należycie pełnił obowiązków członka rady wierzycieli, sędzia komisarz może oddalić wniosek o powołanie danego wierzyciela do rady.

Kompetencje rady wierzycieli zostały rozszerzone w porównaniu z uprawnieniami rady wierzycieli w postępowaniu upadłościowym w opcji układowej. Bez zgody rady nieważne będą istotne czynności dotyczące majątku dłużnika, takie jak:

1. obciążenie składników masy układowej lub sanacyjnej hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym lub hipoteką morską w celu zabezpieczenia wierzytelności nieobjętej układem,
2. przeniesienie własności rzeczy lub prawa na zabezpieczenie wierzytelności nieobjętej układem,
3. obciążenie składników masy układowej lub sanacyjnej innymi prawami,
4. zaciąganie kredytów lub pożyczek,
5. zawarcie umowy dzierżawy przedsiębiorstwa dłużnika lub jego zorganizowanej części lub innej podobnej umowy,
6. sprzedaż nieruchomości lub innych składników majątku o wartości powyżej 500 000 zł.

Przed udzieleniem zgody na powyższe czynności rada wierzycieli musi się upewnić, że wyrażenie zgody jest konieczne w celu bieżącego zaspokajania kosztów postępowania restrukturyzacyjnego i zobowiązań powstałych po jego otwarciu lub zawarcia i wykonania układu. Co więcej, to rada musi zapewnić, że środki zostaną faktycznie przekazane dłużnikowi i będą wykorzystane zgodnie z przeznaczeniem zakreślonym uchwałą rady, a ustanowione zabezpieczenie zwrotu udzielonych środków jest adekwatne, tj. jest odpowiednie rodzajowo i nie jest ponad miarę.

Obowiązek ten został połączony z przywilejem udzielonym osobie zapewniającej nowe finansowanie wymienionego typu. W przypadku późniejszego ogłoszenia upadłości umowa taka ani udzielone zabezpieczenie nie będą mogły być uznane za czynność bezskuteczną w stosunku do masy upadłości czy to na podstawie przepisów prawa upadłościowego, czy Kodeksu cywilnego.

Niezwykle istotnym uprawnieniem rady wierzycieli jest prawo do powołania lub zmiany nadzorcy sądowego albo zarządcy, a także możliwość zezwolenia dłużnikowi na prowadzenie zarządu własnego przedsiębiorstwem. W tym ostatnim przypadku chodzi o wykonywanie zarządu w zakresie czynności zwykłego zarządu, gdy nadzór sprawuje nadzorca sądowy, który wyraża zgodę na czynności wykraczające poza zakres zwykłych czynności i który może być powołany przez wierzycieli (w trybie jw.). Ustawa wymaga w takim przypadku podjęcia uchwały przez radę wierzycieli większością kwalifikowaną. Jeśli rada wierzycieli liczy pięciu członków, czterech powinno głosować za uchwałą, a jeśli rada składa się z trzech członków, konieczne jest podjęcie uchwały jednomyślnej. W takich sytuacjach sąd jest związany powyższymi uchwałami i dokonuje zmian zgodnie z ich treścią

Wskazać należy, że sąd zmieni zarządcę albo nadzorcę sądowego również na wniosek dłużnika, jeżeli będzie on poparty pisemną zgodą wierzyciela/wierzycieli posiadających co najmniej 30% wierzytelności (z wyłączeniem głosu niektórych wierzycieli).

Mając takie uprawnienia, rada wierzycieli będzie mogła de facto wybrać sprawdzonego menedżera (posiadającego uprawnienia doradcy restrukturyzacyjnego) i jemu powierzyć np. jako zarządcy prowadzenie procesu restrukturyzacji dłużnika.

Zwiększenie szansy na zaspokojenie wierzycieli

Nowe przepisy wprowadzają kilka rozwiązań umożliwiających pełniejsze zaspokojenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym.

Po pierwsze, ograniczono prawo wierzyciela rzeczowego do prowadzenia egzekucji wierzytelności nieobjętej z mocy prawa układem tylko do majątku będącego przedmiotem zabezpieczenia (dotyczy to postępowań restrukturyzacyjnych z wyjątkiem postępowania o zatwierdzenie układu). Jeśli dany składnik majątku dłużnika jest niezbędny do prowadzenia przedsiębiorstwa dłużnika, sąd ma prawo zawiesić postępowanie egzekucyjne na maksimum trzy miesiące (w postępowaniu sanacyjnym – bez tego ograniczenia).

Po drugie, zmianie uległa definicja kosztów postępowania upadłościowego. Kosztami nie będą wydatki ponoszone w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa upadłego jak np. świadczenia pracownicze powstałe po otwarciu postępowania upadłościowego, a będą nimi wyłącznie koszty postępowania sensu stricte. Mniej będzie podstaw do oddalenia wniosków o ogłoszenie upadłości ze względu na ubóstwo masy. Zapewnione zostało również – poprzez nałożenie obowiązku wpłaty zaliczki – pokrycie kosztów postępowania w sprawie ogłoszenia upadłości.

Po trzecie, zmieniono zasady traktowania pożyczek wspólników na wypadek ogłoszenia upadłości. Zaspokajane one będą w ostatniej kategorii zaspokojenia wierzycieli niezabezpieczonych (obecnie są one traktowane tak jak wplata na kapitał). W tej kategorii zaspokajane będą również wierzytelności wspólnika z innych czynności o podobnych do pożyczek skutkach. Przepisem tym objęci będą nie tylko bezpośrednio wspólnicy, ale również podmiot dominujący wobec wspólnika.

Co równie ważne wydłużono okres, w którym można sięgać wstecz – z dwóch do pięciu lat przed ogłoszeniem upadłości.

Ocena regulacji

Opisane regulacje pozwalają dłużnikowi na przeprowadzenie restrukturyzacji na wczesnym etapie zaistniałych problemów, a także umożliwiają kontynuację działalności gospodarczej, co zwiększa szanse wierzycieli na zaspokojenie wierzytelności. Zmienia się też rola wierzycieli – dzięki aktywnemu udziałowi w postępowaniu mogą oni wywierać wpływ na warunki układu lub restrukturyzacji, czyli na stopień i szybkość realnego zaspokojenia wierzytelności.

Uproszczenie procedur i możliwość prowadzenia niektórych postępowań w znacznej ich części poza sądem (dotyczy to postępowania o zatwierdzenie układu, przygotowanej likwidacji i układu częściowego) wprowadza do polskiego systemu prawnego sprawdzone za granicą mechanizmy umożliwiające efektywniejsze zaspokojenie wierzycieli. Postępowania hybrydowe – zawierające elementy pozasądowe i sądowe – umożliwiają przy aktywnej roli wierzycieli zachowanie wartości przedsiębiorstwa dłużnika, a tym samym wyższy stopień zaspokojenia wierzycieli. Wprowadzenie powyższych regulacji należy więc ocenić pozytywnie.

Michał Barłowski, praktyka prawa upadłościowego i restrukturyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy