Statek powietrzny jako przedmiot zastawu rejestrowego | Co do zasady

Transakcje, których przedmiotem są statki powietrzne, wymagają najczęściej ustanowienia zabezpieczeń na rzecz podmiotów finansujących transakcję. Niewielka liczba takich transakcji sprawia, że jest to w Polsce temat nadal mało rozpoznany.

W odróżnieniu od statków morskich zastaw rejestrowy w rozumieniu ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (t.j. Dz. U. z 2009, nr 67, poz. 569 z późn. zm.) można ustanowić na statku powietrznym. Jest to z wielu powodów bardzo atrakcyjna forma zabezpieczenia, nie dziwi więc fakt, że jest ona używana również przy transakcjach, których przedmiotem są statki powietrzne.

Kiedy można ustanowić na samolocie zastaw rejestrowy w rozumieniu polskiego prawa?

Rozważania na temat zastawów rejestrowych na samolotach warto rozpocząć od ustalenia, w jakich przypadkach zabezpieczenie ustanowione na statku powietrznym, w tym w szczególności zastaw rejestrowy, będzie rządzone prawem polskim. Zagadnienie to ma niezwykle praktyczny wymiar, gdyż transakcje, których przedmiotem są statki powietrzne, dokonywane są najczęściej z udziałem podmiotów pochodzących z różnych jurysdykcji.

Rozstrzygająca jest w tym kontekście zasada określona w art. 43 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. z 2011, nr 80, poz. 432), zgodnie z którym prawa rzeczowe na statku powietrznym i wodnym oraz na pojeździe szynowym podlegają prawu państwa, w którym statek lub pojazd jest wpisany do rejestru. Bez wątpienia zastaw, jako rodzaj prawa rzeczowego, podlega przytoczonej zasadzie. Decydujące dla ustalenia prawa, któremu może podlegać zastaw, jest zatem określenie rejestru, w którym wpisany jest samolot, na którym ustanowiony ma być zastaw. Bez znaczenia jest w tym przypadku zarówno miejsce faktycznego położenia samolotu, jak i prawo właściwe dla zastawcy (w bardzo wielu przypadkach prawo właściwe dla rejestru nie pokrywa się z prawem właściwym dla właściciela samolotu).

Kiedy powstaje zastaw na samolocie?

Jeszcze do niedawna chwila ustanowienia zastawu na statku powietrznym wzbudzała spore kontrowersje. Działo się tak za sprawą braku zgodności pomiędzy art. 38 ustawy z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze (t.j.: Dz. U. z 2012, nr 933 z późn. zm.) a art. 2 ust. 1 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Ogólna zasada dotycząca zastawów rejestrowych przewiduje, że powstają one z chwilą dokonania wpisu zastawu do rejestru zastawów. Art. 38 Prawa lotniczego w poprzednim brzmieniu sugerował, iż do pełnej skuteczności zastawu niezbędne jest jeszcze dokonanie jego wpisu w rejestrze statków powietrznych (zgodnie z art. 36 Prawa lotniczego w rejestrze wpisuje się prawa rzeczowe ustanowione na statku powietrznym).

Dokonana w 2009 roku nowelizacja Prawa lotniczego rozwiała wątpliwości w tym zakresie. Zastaw rejestrowy na statku powietrznym jest w pełni skuteczny już po wpisaniu go do rejestru zastawów. Chwila wpisu zastawu do rejestru statków powietrznych nie ma w tym kontekście znaczenia.

Warto przy tym odnotować praktykę Urzędu Lotnictwa Cywilnego związaną z procedurą ujawniania zastawu w rejestrze statków powietrznych. Zastaw jest odnotowywany w rejestrze dopiero po otrzymaniu odpowiedniej informacji z rejestru zastawów. Ewentualne wcześniejsze powiadomienia ze strony zastawcy lub zastawnika nie są w praktyce brane pod uwagę.

Kto może ustanowić zastaw na statku powietrznym?

Przed przystąpieniem do tworzenia umowy zastawu na samolocie warto przeprowadzić bardzo gruntowną analizę stanu faktycznego i prawnego w zakresie tytułu prawnego, jaki posiada przyszły zastawca w stosunku do statku powietrznego. Specyfika rynku lotniczego powoduje, że w bardzo wielu przypadkach faktyczne użytkowanie i posiadanie statku powietrznego nie idzie w parze z prawem do rozporządzania statkiem. Tymczasem zgodnie z ustawą o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów zastawcą może być jedynie podmiot uprawniony do rozporządzania przedmiotem zastawu.

Na uwagę zasługują w tym kontekście przede wszystkim sytuacje, w których potencjalny zastawca jest użytkownikiem samolotu na podstawie umowy leasingu lub na podstawie umowy sprzedaży samolotu dokonanej z zastrzeżeniem prawa własności. Użytkownik samolotu będący leasingobiorcą bądź nabywcą samolotu na podstawie wspomnianej umowy sprzedaży nie jest jednocześnie jego właścicielem. Nie będzie on zatem uprawniony do ustanowienia zastawu na samolocie (chyba że będzie to zastaw na rzeczy, którą zastawca nabędzie dopiero w przyszłości).

Co jest przedmiotem zastawu rejestrowego na samolocie?

Pewne trudności mogą powstać przy próbie bardziej precyzyjnego określenia tego, co jest przedmiotem zastawu w przypadku jego ustanowienia na statku powietrznym. Dotyczy to w szczególności silników samolotu. Abstrahując od tego, czy należy je kwalifikować jako części składowe samolotu, czy jako jego przynależności, problem sprowadza się w dużej mierze do tego, czy zastaw rejestrowy ustanowiony na samolocie obejmuje również jego silnik. Kontrowersja w tym zakresie wynika w dużej mierze z podziału, który wprowadziły przepisy o szczegółowej organizacji rejestru zastawów, zgodnie z którymi istnieją oddzielne formularze dotyczące zastawu na samolocie i zastawu na silniku. Może to sugerować, że przedmioty te nie mogą być objęte jednym zastawem. Jest to jednak jednocześnie część szerszego zagadnienia dotyczącego finansowania samolotów. W praktyce finansowanie silników może odbywać się niezależnie od finansowania samych samolotów. Okoliczność ta wymusza w konkretnych sytuacjach prawne rozdzielenie samolotu od silnika. Nie wszystkie porządki prawne radzą sobie z tym zagadnieniem, czego najlepszym wyrazem są próby jego uregulowania za pomocą prawa międzynarodowego¹.

Praktyka w powyższym zakresie jest zapewne różna. Nie sposób w obecnym stanie prawnym jednoznacznie rozstrzygnąć wspomniane kontrowersje. W związku z tym strony umowy zastawniczej powinny wprowadzać określone rozwiązania, które pozwolą zminimalizować ryzyka związane z sygnalizowanych zagadnieniem.

Na koniec warto również zastanowić się nad tym, czy można ustanowić jeden zastaw rejestrowy na flocie samolotów. Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów dopuszcza ustanowienie zastawu rejestrowego na zbiorze rzeczy ruchomych lub praw. Stawia jednocześnie budzący pewne kontrowersje warunek, iż zbiór ten musi stanowić całość gospodarczą. Wydaje się, że nie można z góry wykluczyć możliwości ustanowienia takiego zastawu. Flota samolotów bez wątpienia może w określonych okolicznościach stanowić całość gospodarczą.

Krzysztof Wojdyło, Zespół Postępowań Regulacyjnych kancelarii Wardyński i Wspólnicy

______________

¹ „Cape Town Convention on International Interests in Mobile Equipment”