Przewaga kontraktowa. Przykłady praktyk potencjalnie zakazanych | Co do zasady

1 czerwca 2020 r. wchodzi w życie nowy przepis – art. 385⁵ k.c. Rozszerza on stosowanie przepisów o klauzulach abuzywnych na osoby fizyczne prowadzące tzw. jednoosobową działalność gospodarczą. Rozwiązanie to może mieć reperkusje na gruncie ustawy z 15 grudnia 2016 roku o przeciwdziałaniu nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej w obrocie produktami rolnymi i spożywczymi. Otóż UOKiK może potraktować stosowanie klauzul abuzywnych przez podmiot posiadający przewagę kontraktową w umowach z jednoosobowymi przedsiębiorcami jako wykorzystywanie przewagi kontraktowej.

Na nowe ryzyko warto spojrzeć łącznie z innymi, wybranymi praktykami handlowymi, które mogą zostać uznane za sprzeczne z ustawą o przewadze kontraktowej. Są to m.in.:

• stosowanie niejednoznacznych warunków umownych,
• zmiany warunków handlowych z mocą wsteczną,
• zastrzeganie prawa do zwrotu niesprzedanego towaru,
• nieuzasadnione rozwiązanie umowy.

Kwalifikacja omówionych w niniejszym artykule praktyk handlowych jako potencjalnego nieuczciwego wykorzystywania przewagi kontraktowej bazuje przede wszystkim na licznych materiałach wypracowanych na szczeblu UE (omawiam je szczegółowo w Internetowym Kwartalniku Antymonopolowym i Regulacyjnym 2017, nr 8(6), s. 60-75).

Stosowanie niedozwolonych postanowień umownych (klauzul abuzywnych) w rozumieniu art. 385¹ k.c. jako przejaw wykorzystywania przewagi kontraktowej

Zakaz stosowania klauzul abuzywnych obowiązywał dotychczas tylko w relacjach umownych z konsumentami.

Rozszerzenie go na relacje z osobami prowadzącymi jednoosobową działalność gospodarczą oznacza dla przedsiębiorców posiadających przewagę kontraktową konieczność zweryfikowania wzorców umów zawieranych z takimi osobami pod kątem ich zgodności z art. 385¹ – 385⁵ k.c. (przepisy te w szczególności wymieniają 23 przykładowe klauzule, które mogą być potencjalnie abuzywne). Biorąc pod uwagę, że obecnie liczba konkretnych klauzul umownych wpisanych do prowadzonego przez Prezesa UOKiK rejestru klauzul niedozwolonych zbliża się do ośmiu tysięcy, nie jest to zadanie łatwe.

Należy przyjąć, że jeśli dana klauzula jest abuzywna w rozumieniu art. 385¹ k.c., to z definicji jest ona sprzeczna z dobrymi obyczajami. A skoro tak, to jej stosowanie mieści się w definicji wykorzystywania przewagi kontraktowej (przy czym definicja ta zawiera jeszcze inne przesłanki). Zgodnie bowiem z art. 7 ust. 2 ustawy o przewadze kontraktowej wykorzystywanie przewagi kontraktowej jest nieuczciwe, jeżeli jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i zagraża istotnemu interesowi drugiej strony albo narusza taki interes. Z kolei z art. 385¹ k.c. wynika, że niedozwolone postanowienia umowne (klauzule abuzywne) to takie, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta (oraz – od 1 czerwca 2020 r. – także osób fizycznych prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą) w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami.

W dużym uproszczeniu można zatem powiedzieć, że jeśli dana klauzula jest abuzywna w rozumieniu art. 385 ¹ k.c., to istnieje ryzyko, że jej stosowanie przez podmiot posiadający przewagę kontraktową stanowi nieuczciwe wykorzystanie tej przewagi.

Praktyka orzecznicza UOKiK oraz SOKiK pokazuje, że zakres klauzul, które mogą zostać uznane za abuzywne, jest niezwykle szeroki. Przeważnie za abuzywne uznawane są klauzule, które są jednostronne, nieekwiwalentne lub powodują nieuzasadnione niedogodności dla drugiej strony umowy.

Stosowanie niejednoznacznych warunków umownych

Chodzi o zapisy, które pozwalają interpretować umowę na korzyść przedsiębiorcy posiadającego przewagę kontraktową, np. poprzez uznanie, że obejmuje ona szerszy zakres zobowiązań niż to wynika z literalnej treści umowy.

Wskazane jest, aby umowy stosowane przez przedsiębiorcę mającego przewagę kontraktową napisane były w sposób jasny, przejrzysty i stwarzający jak najmniejsze pole do ich nadinterpretacji. Z tego punktu widzenia warto się zastanowić, czy wskazane jest używanie w treści umów klauzul generalnych i zwrotów niedookreślonych takich jak: „w szczególności”, „odpowiednio”, „właściwie”, „istotnie”, „znacznie” itp.

UOKiK kwestionował niejednoznaczne warunki umowne w szczególności w odniesieniu do warunków cenowych. Zdaniem UOKiK formuły cenowe powinny być sformułowane w taki sposób, aby ustalenie wysokości ceny następowało w sposób transparentny i w oparciu o z góry określone kryteria. Z tego względu UOKiK negatywnie ocenia rozwiązania wprowadzające prawo do dowolnego ustalania lub zmiany ceny. Zmiana taka powinna następować w oparciu o konkretne, spisane w umowie przesłanki (zob. komunikaty prasowe UOKiK dotyczące analizy na rynku mleka [2018], zobowiązanie zmiany praktyki wobec Rauch Polska [2019], wszczęcie postępowania przeciwko Jeronimo Martins [2019]).

Zmiany umów (warunków handlowych) z mocą wsteczną

Co do zasady przedsiębiorca posiadający przewagę kontraktową nie powinien zmieniać – z mocą wsteczną – warunków handlowych na niekorzyść drugiej strony umowy. Dotyczy to przede wszystkim zmian warunków finansowych. Warto jednak poczynić w tym zakresie następujące uwagi:

Po pierwsze, chodzi tutaj wyłącznie o zmiany dotyczące przeszłości. Zmiana warunków współpracy na przyszłość nie zalicza się do omawianej w tym punkcie praktyki.

Po drugie, nie należy kwalifikować jako zmiany z mocą wsteczną modyfikacji dokonanej w oparciu o uprzednio ustalone w umowie zasady (np. o formułę, według której cena będzie się zmieniać wraz z okolicznościami rynkowymi). Przy czym umowa powinna precyzyjnie określać okoliczności, w jakich strony mogą zmienić jej warunki. Innymi słowy, dopuszczalny jest taki zapis umowny, który przewiduje na przyszłość, że dany parametr umowy ulegnie zmianie, jeśli w określonym momencie określony wskaźnik rynkowy zmieni się w określony w umowie sposób. Takie umowne uzgodnienie może dawać stronom prawo do korekty w szczególności warunków umownych zarówno za okres przeszły, jak i przyszły.

Po trzecie, zmiany takie będą w mojej ocenie dopuszczalne w uzasadnionym zakresie, któremu nie można zarzucić braku uczciwości. Podstawą do takiej (uczciwej) zmiany może być np. nieoczekiwana zmiana okoliczności rynkowych (np. istotna zmiana preferencji konsumentów, pozycji stron i ich konkurentów), gospodarczych (np. istotna zmiana kursów walut) czy społecznych (np. spadek spożycia drobiu jako reakcja na doniesienia o pandemii kur).

Prawo (przeważnie sieci handlowej) do zwrotu niesprzedanego towaru

Powszechną praktyką sieci handlowych jest zastrzeżenie prawa zwrotu niesprzedanego towaru. Prawo zwrotu oznacza, że dostawca ma obowiązek odebrać od sieci handlowej niesprzedany towar, tracąc prawo do całości lub części wynagrodzenia za ten towar.

W omawianej praktyce należy wyróżnić dwa rodzaje sytuacji:

• prawo zwrotu towarów o długim terminie przydatności,
• prawo zwrotu towarów o krótkim terminie przydatności.

W każdej z tych sytuacji zastosowanie powinny znaleźć następujące reguły:

• zasady zwrotu towarów powinny zostać ustalone w umowie jeszcze przed dostawą towaru,
• ustalenia w tym zakresie powinny być jasne,
• koszty zwrotów powinny być rozłożone na racjonalnych i uczciwych zasadach między sieć a dostawcę żywności (co niekoniecznie oznacza „po równo”),
• nie ma jednej reguły czy też określonych proporcji rozliczenia kosztów zwrotów; ocena będzie zależna od okoliczności danej sprawy.

Prawo do zwrotu towarów o długim terminie przydatności nie powinno budzić wątpliwości. Jeśli jest ono realizowane na zasadach opisanych powyżej, nie ma podstaw do uznania takiej praktyki za nieuczciwe wykorzystywanie przewagi kontraktowej. Warto jedynie zaznaczyć, że długi termin przydatności to taki, który w momencie zwrotu pozwala dostawcy na sprzedaż towaru do innych nabywców po racjonalnej cenie i w racjonalnej ilości.

Z kolei prawo przedsiębiorcy posiadającego przewagę kontraktową do zwrotu towarów o krótkim terminie przydatności jest bardziej skomplikowane. Sytuacja ta dotyczy w szczególności: pieczywa, świeżych soków, szybko psujących się warzyw i owoców, świeżego mięsa, świeżych ryb itp. W tym przypadku jak się wydaje dobrą praktyką byłoby przestrzeganie następujących zasad:

• prawo zwrotu dotyczy jedynie określonej części ww. towarów, chyba że zwrot następuje po istotnie niższej cenie,
• w przypadku zwrotu towarów, których dostawca żywności nie ma szans sprzedać innym nabywcom, zasady podziału kosztów z tym związanych powinny w odpowiednim zakresie uwzględnić tę okoliczność tak, aby zrekompensować straty dostawcy żywności,
• sprzedawca (przeważnie sieć handlowa) powinien umożliwić dostawcy – na jego prośbę – próbne przetestowanie dynamiki sprzedaży, tak aby strony były w stanie wypracować uczciwe i realistyczne zasady zwrotów. W przypadku towarów typowych wystarczające wydaje się, aby sprzedawca udostępnił dostawcy anonimowe, historyczne dane o wielkości zwrotów kilku konkurencyjnych produktów.

Nieuzasadnione rozwiązanie umowy

Jest to nazwana praktyka zdefiniowana w art. 7 ust. 3 pkt 1 ustawy o przewadze kontraktowej. Przepis ten traktuje jako wykorzystanie przewagi kontraktowej nieuzasadnione rozwiązanie umowy lub zagrożenie rozwiązaniem umowy.

Należy w mojej ocenie odróżnić rozwiązanie umowy, które jest „bezprawne”, od rozwiązania umowy, które jest „nieuzasadnione”.

Bezprawne rozwiązanie umowy to takie, które następuje bez podstawy prawnej (przeważnie będzie ono mogło być zakwalifikowane jako „nieuzasadnione” w rozumieniu ww. przepisu). Przykładowo umowa przewiduje trzymiesięczny termin wypowiedzenia, a jedna ze stron wypowiada ją z terminem jednomiesięcznym.

Z kolei „nieuzasadnione” rozwiązanie umowy to w szczególności takie, kiedy np. przedsiębiorca posiadający przewagę kontraktową wypowiada umowę, formalnie wskazując jako podstawę zapis dotyczący prawa do jej wypowiedzenia (i prawidłowo go stosując). W rzeczywistości jednak jest to kara za to, że kontrahent nie chciał zgodzić się na określone żądanie. Nie jest jednak jasne, czy chodzi tu o każdego rodzaju żądania (także takie, które są zasadne i zgodne z prawem), czy tylko takie, które są bezprawne lub nieuzasadnione. W mojej ocenie należy przyjąć ten drugi wariant.

Podsumowanie

Katalog praktyk potencjalnie zakazanych na gruncie ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwemu wykorzystywaniu przewagi kontraktowej jest otwarty. Ustalenie co jest dozwolone, a co zakazane na gruncie ww. ustawy wymaga bardziej rozbudowanej analizy. Przedsiębiorcy posiadający przewagę kontraktową powinni rozważyć, czy od 1 czerwca 2020 roku dokonać zmian w umowach z jednoosobowymi przedsiębiorcami pod kątem wyeliminowania z nich klauzul abuzywnych.

dr Antoni Bolecki radca prawny, praktyka prawa konkurencji kancelarii Wardyński i Wspólnicy