Przebieg postępowania karnego
Postępowanie karne rozpoczyna się od zawiadomienia o przestępstwie lub jego wszczęcia na skutek informacji uzyskanej przez organ prowadzący postępowanie w inny sposób (np. poprzez lekturę doniesień prasowych).
Każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję.
Zawiadomienie może mieć formę pisemną, ustną, listu elektronicznego lub faksu.
W protokole przesłuchania nie zamieszcza się danych dotyczących miejsca zamieszkania i miejsca pracy pokrzywdzonych i świadków. Dane te dostępne są do wiadomości organu prowadzącego postępowanie. Pisemne zawiadomienie o przestępstwie powinno spełniać wymogi pisma procesowego, tzn. należy w nim zamieścić imię i nazwisko osoby składającej pismo, jej adres (jeżeli adres do korespondencji jest inny, należy go podać), datę i odręczny podpis osoby składającej pismo. W treści zawiadomienia należy opisać zdarzenie, wskazując czas i miejsce jego zaistnienia, podać (w miarę możliwości) dane osób (imię i nazwisko oraz adres) mogących posiadać informacje w sprawie i dołączyć dokumenty potwierdzające okoliczności opisywane w zawiadomieniu.
Możliwe jest też złożenie ustnego zawiadomienia o przestępstwie. Wówczas z czynności takiej jest sporządzany pisemny protokół przez prokuratora lub Policję. W protokole tym można zamieścić wniosek o ściganie. Policja lub inny organ prowadzący postępowanie sprawdzają przytoczone w zawiadomieniu okoliczności.
Niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia śledztwa. O wszczęciu, odmowie wszczęcia albo o umorzeniu śledztwa albo dochodzenia zawiadamia się osobę lub instytucję państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz ujawnionego pokrzywdzonego, a o umorzeniu także podejrzanego – z pouczeniem o przysługujących im uprawnieniach Na postanowienie o odmowie wszczęcia służy zażalenie.
Postępowanie karne dzieli się na następujące stadia:
- postępowanie przygotowawcze (prowadzone w formie śledztwa albo dochodzenia),
- postępowanie główne (przed sądem I instancji),
- postępowanie odwoławcze (kontrolne, przed sądem II instancji),
- postępowanie wykonawcze.
Postępowanie przygotowawcze
Postępowanie przygotowawcze dzieli się na dwa etapy:
- postępowanie w sprawie, kiedy organy ścigania próbują ustalić, czy doszło do popełnienia czynu zabronionego i kto jest jego sprawcą;
- postępowanie przeciwko osobie, kiedy zebrane dowody pozwalają na postawienie konkretnej osobie zarzutu popełnienia czynu zabronionego (wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów).
W postępowaniu przygotowawczym stronami są pokrzywdzony i podejrzany.
Postępowanie przygotowawcze może toczyć się w formie śledztwa lub dochodzenia. Prowadzi je prokurator, a w zakresie wskazanym w ustawie – Policja.
Postępowanie rozpoczyna się od zawiadomienia o przestępstwie (może też zostać wszczęte na skutek informacji uzyskanej w inny sposób przez organ prowadzący postępowanie), a kończy się zwykle wniesieniem do sądu aktu oskarżenia, ewentualnie umorzeniem postępowania lub odmową jego wszczęcia (w wyjątkowych wypadkach możliwe są również inne decyzje procesowe).
Postępowanie sądowe
Najczęściej postępowanie sądowe rozpoczyna się wniesieniem do sądu aktu oskarżenia.
Podstawowym obowiązkiem sądu jest ustalenie prawdy, co odbywa się w drodze rozprawy, podczas której po jednej stronie oskarżyciel, a po drugiej oskarżony, który może mieć obrońcę, przedstawiają argumenty za tezami i przeciw tezom aktu oskarżenia.
Proces sądowy ma charakter dynamiczny i składa się nań ogół czynności procesowych dokonywanych przez wszystkich uczestników postępowania.
Najważniejszą częścią tego postępowania jest rozprawa główna, w której toku przeprowadzane są dowody, np. z zeznań świadków lub opinii biegłych. Rozprawa kończy się wydaniem wyroku.
Rozstrzygnięcie sądu może polegać na uniewinnieniu oskarżonego, umorzeniu postępowania, warunkowym umorzeniu postępowania lub skazaniu oskarżonego.
Apelacja i zażalenie
W postępowaniu karnym zostały przewidziane środki prawne, które pozwalają wzruszyć zapadłą w procesie decyzję, poddać ją kontroli innego organu procesowego albo pozbawić ją mocy prawnej.
Do takich środków zaliczamy apelację, zażalenie i sprzeciw.
Apelacja przysługuje od nieprawomocnych wyroków sądu pierwszej instancji, zażalenie służy do zaskarżania niektórych postanowień i zarządzeń sądu. Ponadto istnieje możliwość wniesienia sprzeciwu wobec postanowienia lub zarządzenia oraz sprzeciwu wobec wyroku nakazowego.
Kasacja i wznowienie postępowania
Do procesowej kontroli prawomocnych orzeczeń służą także nadzwyczajne środki zaskarżenia, w tym m.in. kasacja do Sądu Najwyższego oraz wniosek o wznowienie postępowania.
Kasacja służy stronie od prawomocnego wyroku sądu odwoławczego kończącego postępowanie oraz od prawomocnego postanowienia sądu odwoławczego o umorzeniu postępowania i zastosowaniu środka zabezpieczającego w postaci m.in. pobytu w zakładzie psychiatrycznym. Minister Sprawiedliwości – Prokurator Generalny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich mogą wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie. Uprawnienie to przysługuje także Rzecznikowi Praw Dziecka, jeżeli przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia praw dziecka.
Wznowienie postępowania to środek umożliwiający wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania sądowego, jeżeli m.in. w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa lub w sprawie ujawniły się nowe fakty lub dowody wskazujące przykładowo, że skazany nie popełnił czynu.
Postępowanie wykonawcze
Jest to ostatni etap postępowania w sprawie karnej.
Postępowanie wykonawcze spełnia dwie funkcje: egzekucyjną – polegającą na wykonywaniu prawomocnych wyroków skazujących oraz likwidacyjną – polegającą na prawnym usuwaniu skutków skazania lub łagodzeniu jego efektów.
Postępowanie to regulowane jest przez ustawę Kodeks karny wykonawczy z dnia 6 czerwca 1997 r.
Postępowanie wykonawcze odbywa się również pod kontrolą sądu.