Pozew
Jakie wymagania musi spełniać pozew?
Postępowanie cywilne rozpoczyna się z reguły od wniesienia pozwu. W chwili wniesienia pozwu wszelkie opłaty sądowe powinny być już opłacone, ewentualnie złożony powinien być wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych (przynajmniej w zakresie opłaty od pozwu). W przeciwnym wypadku sąd wezwie do uiszczenia opłaty.
Po wniesieniu pozwu i po sprawdzeniu prawidłowości opłat sąd sprawdza, czy pozew spełnia wymagania formalne. Jeżeli tak, doręcza pozew pozwanemu. Jeżeli pozew zawiera jakieś braki natury formalnej, sąd wzywa powoda do ich uzupełnienia w terminie 7 dni.
Obecnie, tj. w sprawach wszczynanych po 3 maja 2012 roku, we wszystkich rodzajach spraw stosowane są podobne standardy i wymagania formalne, w tym wymagania związane z przedstawieniem potrzebnych dowodów. Zgodnie bowiem ze zmienionymi przepisami sąd pomija spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich w pozwie, odpowiedzi na pozew lub dalszym piśmie przygotowawczym bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo występują inne wyjątkowe okoliczności.
Oznacza to, że wszystkie twierdzenia i dostępne dowody na ich poparcie powinny zostać podane w pierwszym piśmie procesowym (pozwie w przypadku powoda, odpowiedzi na pozew w przypadku pozwanego), bowiem w innym przypadku strona może utracić prawo powoływania ich w dalszym toku postępowania. Powód może być więc zmuszony, aby częściowo z góry przewidzieć argumenty strony pozwanej i przedstawić wszystkie możliwe kontrargumenty już na etapie wszczęcia postępowania.
Poprzednio tego rodzaju podwyższone wymogi obowiązywały tylko w sprawach rozpoznawanych w tzw. postępowaniu gospodarczym (zniesionym z dniem 3 maja 2012 roku), które miało specyficzny charakter i było bardzo sformalizowane.
Na jaki adres sąd doręcza pozew?
Po sprawdzeniu, że pozew spełnia wymogi formalne, sąd doręcza go stronie pozwanej.
Odpis pozwu wysyłany jest na adres siedziby pozwanego ujawniony w odpowiednim rejestrze (w przypadku podmiotów gospodarczych) lub na adres miejsca zamieszkania (w przypadku osób fizycznych).
Przedsiębiorcy są obowiązani do zgłaszania w odpowiednim rejestrze (najczęściej Krajowym Rejestrze Sądowym) wszelkich zmian adresu swojej siedziby. W razie niedopełnienia tego obowiązku doręczenie dokonane na adres aktualnie wskazany w rejestrze uważane jest za skuteczne. W takiej sytuacji zwrócony odpis pozwu pozostawia się aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, tj. jakby został odebrany. Jeśli natomiast przedsiębiorca jest osobą fizyczną, sąd doręcza odpis pozwu na adres zamieszkania.
Jak wygląda doręczenie pozwu, gdy pozwany ma siedzibę za granicą?
Jeżeli pozwany nie ma miejsca zamieszkania lub siedziby w Polsce, pozew musi być doręczony zgodnie z przepisami prawa państwa, w którym znajduje się miejsce zamieszkania lub siedziba pozwanego. W przypadku państw członkowskich Unii Europejskiej przetłumaczony pozew jest wysyłany przez sąd do agencji przyjmującej właściwej do dokonywania doręczeń w tym państwie członkowskim wraz z wnioskiem sporządzonym na formularzu, którego wzór stanowi załącznik do rozporządzenia nr 1393/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. dotyczącego doręczania w państwach członkowskich dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych.
Polska jest też stroną Konwencji haskiej z dnia 15 listopada 1965 r. o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych. Konwencja przewiduje dokonywanie doręczeń pomiędzy państwami sygnatariuszami (państwami, które przystąpiły do konwencji) za pośrednictwem „organu centralnego” ustanowionego w każdym państwie w celu dokonywania doręczeń.
W sprawach nieobjętych zakresem powyższych przepisów lub innych umów międzynarodowych dwu- lub wielostronnych zastosowanie znajduje zasada wzajemności. W takich przypadkach minister sprawiedliwości zwraca się z zapytaniem do właściwego organu danego państwa w celu ustalenia praktyki doręczania w tym państwie pism polskim obywatelom i podmiotom gospodarczym.
Istotna zmiana w tym zakresie nastąpiła 17 sierpnia 2013 roku w związku z nowelizacją art. 11355 § 1 k.p.c. Obecnie wskazuje on, że strona, która nie ma miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedziby w Rzeczypospolitej Polskiej lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, jeżeli nie ustanowiła pełnomocnika do prowadzenia sprawy zamieszkałego w Rzeczypospolitej Polskiej, jest obowiązana wskazać pełnomocnika do doręczeń w Rzeczypospolitej Polskiej. Oznacza to, że sąd polski obecnie doręcza stronom mieszkającym (lub mającym miejsce zwykłego pobytu) w Unii Europejskiej – jeśli nie ustanowiły pełnomocnika procesowego – pisma sądowe bezpośrednio, bez wzywania ich do ustanowienia pełnomocnika do doręczeń w kraju.
W innym przypadku pozwany zamieszkały poza granicami UE jest pouczany o obowiązku ustanowienia w Polsce pełnomocnika do doręczeń. W razie niedopełnienia tego obowiązku przeznaczone dla niego pisma sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia.
Generalnie jednak trzeba brać pod uwagę, że doręczenia zagraniczne mogą być bardzo długotrwałe, szczególnie w państwach spoza obszaru Unii Europejskiej.
Jak wygląda doręczenie zagranicznego pozwu w Polsce?
Podobnie jak w przypadku doręczeń za granicę, w przypadku doręczeń w postępowaniu przed sądem zagranicznym dokonywanych stronie mającej miejsce zamieszkania w Polsce stosuje się przepisy państwa, w którym pozwany ma miejsce zamieszkania lub siedzibę.
W przypadku wszczęcia postępowania w jednym z państw członkowskich Unii Europejskiej zastosowanie znajdzie rozporządzenie nr 1393/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. dotyczące doręczania w państwach członkowskich dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych. Zgodnie z przepisami rozporządzenia doręczeń z sądów zagranicznych w Polsce dokonuje się za pośrednictwem sądów rejonowych.
W przypadkach, gdy rozporządzenie nie ma zastosowania, a postępowanie wszczęto w państwie, które jest stroną Konwencji haskiej z dnia 15 listopada 1965 r. o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych, wniosek o doręczenie powinien być skierowany do ministra sprawiedliwości.
Czy trzeba wnieść odpowiedź na pozew?
Rola odpowiedzi na pozew w polskim procesie istotnie wzrosła po wejściu w życie ostatnich zmian Kodeksu postępowania cywilnego. W sprawach wszczętych po 3 maja 2012 roku odpowiedź na pozew wciąż może, ale nie musi być wniesiona. Wyjątek stanowi sytuacja, w której pozwany zostanie zobowiązany do wniesienia odpowiedzi na pozew w wyznaczonym terminie, nie krótszym niż dwa tygodnie. Odpowiedź na pozew powinna być wniesiona do sądu, który doręczył pozew stronie pozwanej. Powinna też zawierać odpis dla strony powodowej.
Istotnie zmieniły się także wymagania co do treści odpowiedzi na pozew. O ile wcześniej w postępowaniu zwykłym nie było żadnych szczególnych reguł dotyczących jej treści ani obowiązku przedstawienia w niej całego dostępnego materiału dowodowego, o tyle obecnie sąd pomija spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich w pozwie, odpowiedzi na pozew lub dalszym piśmie przygotowawczym bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo występują inne wyjątkowe okoliczności.
W postępowaniu gospodarczym (w sprawach pomiędzy przedsiębiorcami wszczętych przed 3 maja 2012 roku) pozwany był zobowiązany wnieść odpowiedź na pozew w terminie dwóch tygodni od dnia doręczenia mu pozwu przez sąd. Odpowiedź na pozew należało wysłać do sądu, który doręczył pozew, oraz bezpośrednio do powoda (powodów). Do odpowiedzi na pozew składanej do sądu należało także dołączyć dowód nadania jej do powoda, w przeciwnym razie sąd zwracał odpowiedź pozwanemu.
Nadanie odpowiedzi na pozew w ostatnim dniu terminu w polskiej placówce pocztowej operatora wyznaczonego zgodnie z przepisami Prawa pocztowego jest równoznaczne z wniesieniem jej do sądu. Od 17 sierpnia 2013 roku skutek taki ma także nadanie przesyłki w placówce pocztowej operatora świadczącego pocztowe usługi powszechne w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej. Natomiast tożsamego efektu nie ma np. wysłanie odpowiedzi na pozew przesyłką kurierską, chyba że fizycznie dotrze ona do sądu przed upływem terminu. Niezłożenie odpowiedzi na pozew z kolei uprawnia sąd do wydania wyroku zaocznego na korzyść powoda, gdy okoliczności faktyczne przedstawione w pozwie nie budzą uzasadnionych wątpliwości.
Obecnie zasady powoływania dowodów wskazane powyżej w odniesieniu do pozwu mają również zastosowanie do odpowiedzi na pozew. Pozwany w postępowaniu sądowym powinien przedstawić wszystkie twierdzenia i wszystkie dostępne dowody już w odpowiedzi na pozew. Dalsze twierdzenia i dowody sąd dopuści po uprawdopodobnieniu wymienionych okoliczności.
Jaki wpływ na prowadzenie postępowania mają strony, a jaka jest rola sądu?
W Polsce postępowanie cywilne jest postępowaniem kontradyktoryjnym (spornym). Oznacza to, że strony toczą między sobą spór i to wyłącznie one są odpowiedzialne zarówno za przebieg, jak i za wynik postępowania. To strony, nie sąd, decydują, jakie instrumenty proceduralne mają być użyte w celu udowodnienia ich roszczenia przed sądem. Sąd działa z urzędu w wyjątkowych sytuacjach.
Na wstępnym etapie sporu strony decydują, czy wszcząć postępowanie przed sądem, czy złożyć wniosek o zawezwanie do próby ugodowej. Część spraw jest także poddawana pod rozstrzygnięcie sądom polubownym, ale strony muszą zgodzić się na taką procedurę. Natomiast procedura zawezwania do próby ugodowej jest rekomendowana w sprawach, w których istnieje prawdopodobieństwo, że strony względnie szybko dojdą do porozumienia. Przed wszczęciem postępowania strony mogą też podjąć działania zmierzające do wzmocnienia swojej pozycji w sporze, np. uzyskać zabezpieczenie roszczenia lub dowodu.
Wyłącznie powód może żądać rozpoznania sprawy w postępowaniu nakazowym, które jest jednym z postępowań odrębnych. W postępowaniu tym sąd wydaje nakaz zapłaty, opierając się wyłącznie na wskazanych w przepisach dokumentach załączonych do pozwu (ich katalog jest ograniczony, obejmuje m.in. dokument urzędowy, zaakceptowany rachunek, weksel i czek). Żądanie rozpoznania sprawy w postępowaniu nakazowym musi zostać zgłoszone w pozwie.
W wyniku ostatnich zmian w Kodeksie postępowania cywilnego, podobnie jak wcześniej w postępowaniu gospodarczym, obecnie również w postępowaniu zwykłym wszelkie decyzje związane z prowadzeniem postępowania muszą zostać podjęte już na etapie składania pozwu. Dotyczy to w szczególności zgłaszanych wniosków dowodowych. Nieprzedstawienie wszystkich twierdzeń i dostępnych dowodów w pierwszym piśmie procesowym może mieć bardzo poważne konsekwencje, gdyż strona może utracić prawo powoływania ich w dalszym toku postępowania. Sąd bowiem pomija spóźnione twierdzenia i dowody, jeśli strona nie uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich w pozwie, odpowiedzi na pozew lub dalszym piśmie przygotowawczym bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo występują inne wyjątkowe okoliczności.
Ponieważ wynik postępowania zależy w istotnej mierze od dowodów (lub wniosków o przeprowadzenie odpowiednich dowodów) złożonych przez strony w pierwszych pismach procesowych (pozew i odpowiedź na pozew), a sąd dopuszcza jedynie dowody wskazane przez strony, częstą praktyką jest zgłaszanie nadmiernej liczby dowodów na etapie wszczęcia postępowania. Wniosek o dopuszczenie dowodu może być bowiem zawsze cofnięty.
Najczęstsze wnioski dowodowe stron dotyczą dopuszczenia dowodu z dokumentów, opinii biegłego, zeznań świadków, przesłuchania stron itp.
Rola sądu w postępowaniu jest generalnie bierna. Ogranicza się do przeanalizowania i oceny wniosków stron i przeprowadzonych dowodów pod kątem zgodności z przepisami procesowymi (wprawdzie sąd może przeprowadzać dowody z własnej inicjatywy, ale jest to sytuacja wyjątkowa). Sąd dopuszcza poszczególne dowody z dokumentów, zeznań konkretnych świadków oraz opinii biegłych. Sąd decyduje również, czy złożenie wniosków dowodowych na późniejszym etapie postępowania jest usprawiedliwione i czy takie dowody dopuścić w sprawie. Sąd wyznacza także terminy rozpraw i decyduje o tym, kiedy sprawa jest dostatecznie wyjaśniona, a więc można ją zakończyć (zamknąć rozprawę i wydać wyrok).
Należy zauważyć, że obowiązkiem stron jest udowodnienie wszelkich twierdzeń, zarzutów i roszczeń lub wskazanie sądowi środków do ich udowodnienia. Nieprzedstawienie sądowi wszystkich istotnych twierdzeń i dowodów lub przedstawienie ich po terminie prowadzi do wydania przez sąd orzeczenia na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego, który może się okazać bardzo ograniczony. W takim przypadku strony nie mogą w apelacji powoływać się na fakt, że sąd nie zweryfikował okoliczności faktycznych lub nie przeprowadził określonych dowodów, gdyż to strony, a nie sąd, miały obowiązek udowodnienia roszczenia.