Dochodzenie roszczeń | Co do zasady

Jakiego rozstrzygnięcia można się domagać od sądu?

Co do zasady polski system prawny rozróżnia trzy rodzaje powództw:

• o świadczenie (w tym powództwo odszkodowawcze),
• o ustalenie (potwierdzające, że istnieje określony stan),
• o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa.

Pierwsza kategoria jest najszersza i obejmuje m.in. roszczenia o zapłatę, o wydanie, o odszkodowanie, o zaniechanie określonego działania, o złożenie określonego oświadczenia itd. Kategoria druga dotyczy spraw, w których jedna ze stron dąży do stwierdzenia przez sąd, że istnieje określony stan prawny, np. że strony są wciąż związane określoną umową. Powództwa należące do trzeciej kategorii zmierzają do stworzenia między stronami nowego stanu prawnego, np. ustalenia przez sąd na nowo kształtu zobowiązań stron w przypadku wyzysku w wyniku zawartej umowy.

Czy dochodzenie roszczeń przed sądem jest ograniczone w czasie?

Zgodnie z prawem polskim wszystkie roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu.

Istnieją dwa podstawowe terminy przedawnienia. Co do zasady wszystkie roszczenia ulegają przedawnieniu po upływie dziesięciu lat, z wyjątkiem roszczeń o świadczenia okresowe (tj. świadczenia powtarzalne, najczęściej pieniężne, należne za określony okres czasu, np. czynsz najmu, dzierżawy) oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, które przedawniają się w terminie krótszym – po trzech latach. Należy jednak pamiętać, że przepisy szczególne przewidują często krótsze terminy przedawnienia (np. rok w przypadku roszczeń z umowy przedwstępnej). Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z dniem wymagalności roszczenia (jest to np. dzień następny po uprawomocnieniu się wyroku lub dzień następny po dniu wyznaczonym jako termin zapłaty faktury).

Roszczenia stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu przedawniają się zawsze z upływem lat dziesięciu (niezależnie od gospodarczego lub niegospodarczego charakteru sprawy lub też krótszego terminu przedawnienia przewidzianego w przepisach dla danego typu roszczeń), z wyjątkiem roszczeń o świadczenia okresowe należne w przyszłości, które zawsze ulegają przedawnieniu trzyletniemu, nawet po zasądzeniu ich przez sąd.

Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, jednak nie później niż po dziesięciu latach od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Jeżeli jednak szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. W razie wyrządzenia szkody na osobie przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.

Sąd bierze pod uwagę fakt przedawnienia się roszczenia na zarzut strony przeciwnej.

Czy można zmienić termin przedawnienia w umowie?

Zasadą jest, że strony nie mogą zmienić umownie terminów przedawnienia. Należy jednak zauważyć, że strony zawsze mogą zgodnie przedłużyć termin spełnienia świadczenia, co prowadzi również do odsunięcia w czasie terminu przedawnienia (przedawnienie zacznie się bowiem później). Ponadto zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego po uznaniu roszczenia okres przedawnienia zaczyna biec na nowo. Można też zrzec się prawa do korzystania z zarzutu przedawnienia (przedawnienie bowiem nie jest brane przez sąd pod uwagę z urzędu – strona, która może skorzystać z tego zarzutu, musi go zgłosić w sądzie), jednakże dopiero wówczas, gdy termin przedawnienia już upłynął.

Jakie czynności przerywają bieg przedawnienia?

Każda czynność przed sądem lub innym właściwym organem podjęta bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia przerywa bieg przedawnienia.

Dotyczy to również wszczęcia mediacji pod nadzorem sądu zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego lub zawezwania do próby ugodowej. Przerwany bieg przedawnienia zaczyna biec na nowo dopiero po zakończeniu postępowania.

Trzeba ponownie podkreślić, że sąd bierze pod uwagę fakt przedawnienia się roszczenia zawsze jedynie na zarzut strony przeciwnej, niemniej trudno jest liczyć na niepodniesienie tego rodzaju zarzutu w procesie, jeśli może on okazać się skuteczny.

Co obejmuje odszkodowanie?

W prawie polskim odszkodowanie ma charakter kompensacyjny. Oznacza to, że ma ono za zadanie wyrównać poniesioną przez stronę szkodę.

Szacowanie odszkodowania za szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (np. płynącego z umowy) oraz za szkodę wynikłą z czynu niedozwolonego oparte jest na zasadzie pełnego wyrównania szkody. Osoba zobowiązana do naprawienia szkody ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła (a nie np. za działania siły wyższej). Naprawienie szkody obejmuje stratę poniesioną przez poszkodowanego oraz utracone korzyści. Pod pojęciem rzeczywiście poniesionej straty (damnum emergens) należy rozumieć stratę, która powstała w majątku poszkodowanego i może zostać udowodniona (umniejszenie majątku poszkodowanego, np. w wyniku bezpodstawnej zapłaty na czyjąś rzecz określonej kwoty pieniędzy). Utracone korzyści (lucrum cessans) obejmują wszystkie korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby nie wyrządzono mu szkody (w tym zakresie wyrównanie szkody polega więc właściwie na wyrównaniu potencjalnego zysku). Jednakże w przypadku tego roszczenia szkoda musi być przez poszkodowanego wykazana z tak dużym prawdopodobieństwem (prawie z pewnością), aby uzasadniało ono przyjęcie, że utrata korzyści rzeczywiście nastąpiła.

W sprawach zawiłych wskazane jest zgłoszenie wniosku o powołanie biegłego do oszacowania wysokości szkody. Pozwala to uniknąć sytuacji, w której sąd uzna zgromadzony materiał dowodowy za niewystarczający w tym zakresie (nie wskazujący wprost na wysokość poniesionej szkody).

Odszkodowanie obejmuje także odsetki. Prawo zobowiązań przewiduje naliczanie odsetek (ustawowych lub przewidzianych umową stron) od dnia wymagalności roszczenia, czyli od momentu, w którym zgodnie z treścią stosunku łączącego strony powinno nastąpić spełnienie świadczenia. W przypadku szkody wynikającej z deliktu (czynu niedozwolonego) odsetki liczone są od daty wydania orzeczenia.

Strony mogą się umówić, że w przypadku nienależytego wykonania lub niewykonania zobowiązań wynikających z umowy przez jedną z nich, druga strona będzie uprawniona do otrzymania kary umownej w ustalonej uprzednio wysokości, niezależnie od rzeczywistej wartości poniesionej szkody. W takim przypadku odszkodowanie ma charakter sankcji penalizującej (niejako karzącej stronę, która nie wywiązała się należycie ze swoich obowiązków). Pokrzywdzony może żądać odszkodowania przewyższającego kwotę ustalonej kary umownej wyłącznie wówczas, gdy strony przewidziały takie uprawnienie wprost w umowie.

Trzeba też pamiętać, że w niektórych przypadkach polskie prawo ogranicza odszkodowanie do tzw. ujemnego interesu umownego, tj. do wysokości szkody, którą strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy (przykładowo będą to koszty organizacji spotkań czy negocjacji związanych z niedoszłą do skutku umową). Takie ograniczenie znajduje zastosowanie np. przy roszczeniach z umowy przedwstępnej i culpa in contrahendo (tj. prowadzenia negocjacji bez zamiaru zawarcia umowy).

Jakie są tryby postępowania przed sądem i czym się różnią?

Sąd może wybrać jeden z kilku trybów postępowania, które obejmują postępowanie zwykłe, postępowanie nakazowe, postępowanie upominawcze i postępowanie uproszczone, a także – co stanowi swoiste novum w dziedzinie postępowań sądowych (zmiany weszły w życie z dniem 1 stycznia 2010 roku) – elektroniczne postępowanie upominawcze.

Jakie sprawy rozpatruje się w trybie uproszczonym?

W trybie uproszczonym rozpatrywane są sprawy, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 10 000 PLN. Procedura jest znacznie uproszczona i zawiera szereg ograniczeń, np. co do przedmiotu postępowania (jednym pozwem można dochodzić tylko jednego roszczenia, chyba że kilka roszczeń wynika z tej samej umowy lub z umów tego samego rodzaju), niedopuszczalności zmiany powództwa, podnoszenia okoliczności faktycznych i zarzutów oraz zgłaszania wniosków dowodowych (ściśle zakreślone terminy). Pisma procesowe w postępowaniu uproszczonym składane są na formularzach.

Kiedy sąd może wydać nakaz zapłaty?

Nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym może być wydany wyłącznie na podstawie wniosku zawartego w pozwie i tylko wtedy, gdy okoliczności uzasadniające dochodzone roszczenie są udowodnione dołączonymi do pozwu dokumentami wskazanymi w przepisach.

W sprawach, w których powód dochodzi zapłaty roszczenia pieniężnego, sąd może wydać nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym. Przypomina ono postępowanie nakazowe z tą różnicą, że w przypadku prawidłowego wniesienia sprzeciwu (tj. gdy sprzeciw nie zawiera braków formalnych skutkujących jego odrzuceniem) nakaz zapłaty traci moc, a postępowanie jest kontynuowane w postępowaniu zwykłym. Jeśli natomiast sprzeciw nie zostanie wniesiony lub zostanie odrzucony z jakiejkolwiek przyczyny, nakaz zapłaty ma skutki prawomocnego wyroku.

Jak wygląda elektroniczne postępowanie upominawcze?

W elektronicznym postępowaniu upominawczym sprawa jest generalnie rozpoznawana w taki sam sposób jak w postępowaniu upominawczym prowadzonym w tradycyjnej formie. Różnice polegają na umożliwieniu komunikowania się z sądem i przeciwnikiem na odległość, np. poprzez wnoszenie pism procesowych w formie elektronicznej. Sąd w tym postępowaniu także wydaje nakaz zapłaty, a jeśli nie widzi do tego podstaw – przekazuje sprawę do prowadzenia w tradycyjnym postępowaniu. Tak samo się dzieje po skutecznym wniesieniu sprzeciwu od nakazu zapłaty.