Dowody | Co do zasady

Czy wszystkie dowody muszą być przedstawione od razu?

Co do zasady dotąd nie było obowiązku przedstawienia wszystkich dowodów, które znajdują się w posiadaniu strony. Jednakże w sprawach gospodarczych strony zobowiązane były do przedstawienia wszystkich twierdzeń i dowodów w pierwszym piśmie procesowym. Dalsze dowody mogły zostać dopuszczone przez sąd jedynie w przypadku, gdy strona nie mogła ich powołać wcześniej i jedynie w terminie dwóch tygodni od momentu, gdy dany dowód stał się dla strony dostępny.

Obecnie jednak, w wyniku wejścia w życie obszernej nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego w dniu 3 maja 2012 roku, strona, chcąc zabezpieczyć sobie możliwość przeprowadzenia wszystkich potrzebnych dowodów, powinna zgłosić je już w pierwszym piśmie w sprawie (pozwie lub odpowiedzi na pozew). W przypadku późniejszego ich powoływania mogą one nie zostać dopuszczone w sprawie. Sąd pomija bowiem spóźnione twierdzenia i dowody, jeśli strona nie uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich w pozwie, odpowiedzi na pozew lub dalszym piśmie przygotowawczym bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo występują inne wyjątkowe okoliczności.

Strony powinny udowodnić wszystkie swoje twierdzenia, z wyjątkiem faktów niespornych.

Jakimi dowodami można się posługiwać?

Generalnie Kodeks postępowania cywilnego wyróżnia następujące rodzaje dowodów: dokumenty, zeznania świadków, opinię biegłego, oględziny i przesłuchanie stron. Ponadto sąd może dopuścić także inne dowody mogące potwierdzić fakty istotne dla rozstrzygnięcia, jeżeli nadają się one do tego celu.

Przed wszczęciem postępowania istnieje możliwość uzyskania dokumentów lub innych dowodów w trybie zabezpieczenia dowodu.

1. Dokumenty

W trakcie postępowania można przedkładać sądowi kopie dokumentów, jednakże należy liczyć się z możliwością, że strona przeciwna lub sąd mogą zażądać przedstawienia oryginałów.

Polskie prawo nie zna procedury wyjawienia dowodu przed procesem. Ponadto nawet w trakcie postępowania sposoby uzyskania dowodów od osób trzecich lub od strony przeciwnej są ograniczone. Sąd może formalnie zobowiązać strony do przedłożenia wszystkich dokumentów i innych dowodów znajdujących się w ich posiadaniu, jeśli uzna to za konieczne. Jednakże za nieuzasadnioną odmowę przedstawienia dokumentu lub innego dowodu sąd może skazać na grzywnę jedynie osobę trzecią. Sąd nie może natomiast przymusić stron do przedłożenia dowodów. Może jednak przy orzekaniu wziąć pod uwagę odmowę przedstawienia posiadanych przez stronę dowodów i potraktować to jako okoliczność na niekorzyść strony, która odmawia przedłożenia dowodów.

2. Zeznania świadków

Co do zasady świadkowie zeznają tylko co do faktów, a nie co do ich oceny. Wobec tego tylko zeznania osób, które były bezpośrednio zaangażowane w sprawę lub były naocznymi świadkami opisywanych zdarzeń, są dla sądu istotne. Fakty, które mają być udowodnione za pomocą zeznań świadków, muszą mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu.

Kodeks postępowania cywilnego określa, kto nie może być świadkiem w postępowaniu cywilnym i kto ma prawo do uchylenia się od odpowiedzi na zadane mu pytanie. Co do zasady Kodeks postępowania cywilnego wyklucza jako świadków:

• osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń;
• wojskowych i urzędników niezwolnionych od zachowania tajemnicy służbowej, jeżeli ich zeznanie miałoby być połączone z jej naruszeniem;
• przedstawicieli ustawowych stron oraz osoby, które mogą być przesłuchane w charakterze strony jako organy osoby prawnej lub innej organizacji mającej zdolność sądową;
• współuczestników jednolitych.

Także mediator nie może być świadkiem co do faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji.

Trzeba podkreślić, że ani adwokat, ani radca prawny nie mogą zeznawać w charakterze świadka w związku z posiadaną przez nich wiedzą dotyczącą spraw ich klientów. Jednakże zarówno adwokat, jak i radca prawny mogą zostać zwolnieni przez sąd z zachowania tajemnicy w ściśle określonych w przepisach prawa okolicznościach (nie dotyczy to tajemnicy obrończej w sprawach karnych).

Prawo do odmowy zeznań w charakterze świadka przysługuje wyłącznie wymienionym w przepisach członkom rodziny strony postępowania (małżonek, wstępni, zstępni, rodzeństwo, przysposobieni) i jej powinowatym.

Świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową, albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z naruszeniem istotnej tajemnicy zawodowej. Świadek ma jednak obowiązek stawić się na każde wezwanie sądu. Za nieusprawiedliwioną nieobecność, nieuzasadnioną odmowę zeznań lub udzielenia odpowiedzi na pytanie sąd może skazać świadka na grzywnę.

Świadek składa zeznanie ustnie. Przed złożeniem zeznania świadek jest informowany o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. Na wniosek strony od świadka odbierane jest przyrzeczenie w tym zakresie.

Treść zeznań świadka jest albo protokołowana przez sąd, albo – w związku z wprowadzeniem tzw. e-protokołu – jest nagrywana w formie audiowizualnej (podobnie jak przebieg całej rozprawy sądowej). Nie wszystkie sądy dysponują jeszcze technicznymi możliwościami nagrywania przebiegu rozprawy, niemniej ilość rozpraw protokołowanych właśnie w formie audio-wideo nieustannie rośnie.

Co do zasady zeznanie opiera się na pytaniach zadawanych przez sąd i strony. Sąd może skonfrontować świadków, jeśli uzna, że ich zeznania są ze sobą sprzeczne. Sąd przeprowadza konfrontację z reguły na wniosek strony skierowany do sądu po przesłuchaniu świadków. Sąd może również przeprowadzić konfrontację z urzędu, jeśli uzna to za uzasadnione. Jeśli świadek nie włada językiem polskim, sąd do jego przesłuchania wzywa tłumacza przysięgłego.

Inicjatywa dowodowa należy do stron postępowania. W razie uwzględnienia wniosku o przesłuchanie świadka sąd wzywa świadka do stawienia się na rozprawie (jeśli natomiast istnieją ku temu poważne przeszkody, np. zaawansowany wiek lub zły stan zdrowia, istnieje możliwość przesłuchania świadka w miejscu zamieszkania). Nie istnieje żadna procedura pozwalająca pełnomocnikom stron na przesłuchanie świadków wcześniej w celu zweryfikowania ich wiedzy na temat sprawy. Co więcej, jakiekolwiek bezpośrednie kontakty stron i powołanych przez nie świadków mogą spowodować powstanie podejrzenia o brak bezstronności świadka.

3. Opinia biegłego

W pierwszej kolejności trzeba wskazać, że prawo polskie nie zna instytucji biegłego wyznaczonego przez stronę.

W wypadkach wymagających wiadomości specjalnych sąd może wezwać jednego lub kilku biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii lub dopuścić dowód z opinii instytutu naukowego. Sąd wyznacza biegłych w potrzebnych dziedzinach z odpowiedniej listy, prowadzonej w sądach okręgowych.

Opinia przygotowana przez biegłego na zlecenie strony z proceduralnego punktu widzenia traktowana jest wyłącznie jako stanowisko strony lub dokument prywatny.

Sąd wyznacza jednego lub więcej biegłych, także w zależności od stopnia zawiłości sprawy. Biegły może przedstawić opinię w formie ustnej lub pisemnej, jednak co do zasady opinie składane są na piśmie. Jeżeli opinia jest niejasna lub niepełna, sąd może zażądać dodatkowej opinii lub ustnego wyjaśnienia jej treści (w takiej sytuacji wzywa biegłego na posiedzenie lub rozprawę).

Przeprowadzenie dowodów dla postępowań zagranicznych

Istnieje również możliwość przeprowadzenia w Polsce dowodu na potrzeby postępowania toczącego się przed sądem za granicą. Dowód taki przeprowadzany jest na wniosek sądu, przed którym postępowanie się toczy. Procedura przeprowadzenia takiego dowodu jest regulowana prawem kraju, w którym dowód będzie przeprowadzony. W Unii Europejskiej procedurę tę reguluje rozporządzenie Rady (WE) Nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych.

Rozporządzenie dopuszcza złożenie wniosku w celu uzyskania dowodu, który jest przeznaczony do wykorzystania w toczącym się lub przyszłym postępowaniu. Tę samą kwestię regulują konwencje międzynarodowe (Konwencja haska z dnia 1 marca 1954 r. o postępowaniu cywilnym zmieniona przez Konwencję haską z dnia 15 listopada 1965 r. o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych oraz Konwencja haska z dnia 18 marca 1970 r. o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych lub handlowych).

Konwencje pozwalają sądom zagranicznym na składanie wniosków o pomoc w przeprowadzeniu postępowania dowodowego w Polsce za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedliwości, które przekazuje wniosek właściwemu sądowi rejonowemu.