Odrzucenie spadku przez małoletniego mieszkającego za granicą
Małoletni może zostać spadkobiercą zarówno na podstawie testamentu, jak i z ustawy. Często powołanie do spadku wynika z jego wcześniejszego odrzucenia przez rodziców (z powodu długów spadkowych lub chęci przekazania spadku dalszym spadkobiercom). Jednak z pozoru prosta sprawa spadkowa komplikuje się, jeżeli małoletni spadkobierca nie mieszka w Polsce.
Odrzucenie spadku przez rodzica w imieniu małoletniego, także wtedy, gdy pasywa spadku wyczerpują lub przewyższają wartość aktywów1, należy do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka (art. 101 § 3 k.r.o.). W związku z tym w pierwszej kolejności rodzic lub opiekun prawny powinien złożyć do właściwego sądu rodzinnego wniosek o zezwolenie na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Dopiero dysponując prawomocnym postanowieniem o udzieleniu przez sąd takiej zgody, można złożyć w imieniu małoletniego oświadczenie o odrzuceniu spadku.
Jaki sąd jest właściwy w zakresie wniosku o udzielenie zgody na odrzucenie spadku?
Jeżeli dziecko ma miejsce zamieszkania w Polsce, sprawa jest prosta. Wniosek o udzielenie zezwolenia składa jeden lub oboje rodziców w sądzie opiekuńczym właściwym dla miejsca zamieszkania dziecka. Jeżeli jednak dziecko nie mieszka w Polsce, konieczna jest bardziej pogłębiona analiza prawna, do którego sądu należy z takim wnioskiem wystąpić i czy w ogóle w sprawie jurysdykcję będzie miał sąd polski.
Jeśli dziecko ma miejsce zwykłego pobytu na terytorium Unii Europejskiej, zastosowanie znajdą przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (dalej jako rozporządzenie Bruksela II bis).
Zgodnie z rozporządzeniem Bruksela II bis podstawą do ustalenia jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jest co do zasady miejsce zwykłego pobytu dziecka2. Jednak zastosowanie tej reguły, o czym już pisaliśmy, doznaje pewnych ograniczeń, związanych głównie z rozstrzyganiem w zakresie władzy rodzicielskiej w ramach postępowania rozwodowego lub w przypadku bezprawnego przemieszczenia się dziecka za granicę.
W szczególności istotna jest regulacja zawarta w art. 12 ust. 3 rozporządzenia Bruksela II bis. Stanowi ona, że dla potrzeb postępowania z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej, ustala się jurysdykcję sądu państwa członkowskiego, które nie jest państwem zwykłego pobytu dziecka, jeżeli są łącznie spełnione trzy warunki:
- dziecko posiada istotny związek z państwem członkowskim (zwłaszcza jeśli jeden z rodziców nadal mieszka w tym państwie członkowskim lub gdy dziecko jest jego obywatelem),
- rodzice zaakceptowali jurysdykcję tego państwa,
- wybór polskiego sądu będzie właściwy ze względu na najlepszy interes dziecka.
W tym kontekście warto zwrócić uwagę na orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) w sprawie Saponaro i Xylina, C-565/16. W odpowiedzi na skierowane pytanie prejudycjalne TSUE orzekł, że wniosek złożony wspólnie przez rodziców dziecka w wybranym przez nich sądzie stanowi jednoznaczne uznanie przez nich tej jurysdykcji, a jeśli nie ma elementów wskazujących na to, że prorogacja jurysdykcji mogłaby mieć negatywny wpływ na sytuację dziecka, należy uznać, że jest ona zgodna z dobrem dziecka.
TSUE podkreślił także, że w analizowanej sprawie dziecko nie tylko miało obywatelstwo państwa, którego sądy zostały wybrane jako właściwe, ale też to samo państwo było miejscem zamieszkania zmarłego w chwili jego śmierci, a także miejscem położenia majątku spadkowego oraz pasywów obciążających spadek. Elementy te wzmacniają związek dziecka z państwem członkowskim, a sąd wybrany przez rodziców jest w dobrym położeniu, by ocenić kontekst, w jakim miałoby nastąpić zrzeczenie się spadku.
Jeśli natomiast prokurator, mający z mocy prawa krajowego status strony w przedmiotowym postępowaniu, jest stroną postępowania w rozumieniu art. 12 ust. 3 lit. b rozporządzenia Bruksela II bis, to jego ewentualny sprzeciw wobec dokonanego przez rodziców dziecka wyboru jurysdykcji stanowi przeszkodę dla uznania, że wszystkie strony postępowania uznały prorogację jurysdykcji w tym momencie.
Jeśli dziecko mieszka poza obszarem UE, zastosowanie może znaleźć Konwencja o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci z dnia 19 października 1996 r. (dalej Konwencja haska z 1996 r.) Również w tym przypadku wniosek należy złożyć do sądu rodzinnego właściwego ze względu na miejsce pobytu dziecka.
Natomiast jeżeli dziecko ma miejsce zamieszkania w państwie, które nie jest objęte zakresem stosowania obu powyższych aktów prawnych ani żadnej dwustronnej umowy międzynarodowej3, zastosowanie znajdą przepisy Kodeksu postępowania cywilnego.
Zgodnie z art. 11063 k.p.c.4 do jurysdykcji krajowej należą̨ sprawy z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi, w tym sprawy o zezwolenie na dokonanie przez rodziców czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub na wyrażenie przez rodziców zgody na dokonanie takiej czynności przez dziecko, jeżeli: 1) dziecko, którego sprawa dotyczy, ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej lub 2) wnioskodawca i dziecko, którego sprawa dotyczy, są obywatelami polskimi.
Dopiero w przypadku ustalenia jurysdykcji sądu polskiego zgodnie z art. 569 § 1 k.p.c. właściwy miejscowo będzie sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. Jeżeli brak i tej podstawy – właściwy jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy.
Jakie prawo właściwe?
Jeśli okaże się, że właściwy do orzekania w sprawie wniosku będzie sąd polski, należy ustalić, jakie prawo materialne będzie musiał zastosować.
Zgodnie z art. 56 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe prawo właściwe dla spraw z zakresu władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem określa wspomniana wcześniej Konwencja haska z 1996 r. Przewiduje ona, że wykonywanie odpowiedzialności rodzicielskiej podlega prawu państwa zwykłego pobytu dziecka (art. 17 konwencji), przy czym nie ma znaczenia, czy państwo, którego prawo na mocy postanowień konwencji miałoby być stosowane, jest stroną tej konwencji czy też nie (art. 20 konwencji).
Oznacza to, że jeśli dziecko ma miejsce zwykłego pobytu w państwie, którego przepisy nie wymagają zgody sądu na odrzucenie przez rodzica spadku w jego imieniu, to taka zgoda nie powinna być wymagana przez polski sąd, do którego wpłynęło oświadczenie rodzica o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego dziecka. Polski sąd powinien bowiem w zakresie oceny zastosować prawo materialne miejsca zwykłego pobytu dziecka5.
Jaki termin?
Należy pamiętać, że niezależnie od miejsca zwykłego pobytu dziecka termin na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku pozostaje niezmieniony i wynosi sześć miesięcy, licząc od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Tym samym termin płynie dla każdego ze spadkobierców indywidualnie, a więc od chwili powzięcia informacji o śmierci zmarłego, w przypadku dalszych krewnych od chwili powzięcia informacji o odrzuceniu spadku przez uprzednio uprawnionych do spadku, a dla spadkobierców testamentowych – od dnia powzięcia informacji o istnieniu testamentu, bądź o jego treści.
Uznaje się przy tym, że sześciomiesięczny termin nie może skończyć się przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie przez małoletniego spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku. Po prawomocnym zakończeniu tego postępowania oświadczenie małoletniego powinno być złożone niezwłocznie, chyba że termin ten jeszcze nie upłynął6.
Analogicznie jak w przypadku pełnoletnich spadkobierców, brak odrzucenia spadku przez małoletniego w terminie sześciu miesięcy od informacji o powołaniu do spadku jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, co będzie oznaczać ograniczoną odpowiedzialność za długi spadkodawcy.
Warto jednak pamiętać, że przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność za długi spadkowe jedynie w stosunku do tych wierzycieli, wobec których spadkobierca skutecznie procesowo powołał się na to ograniczenie na etapie postępowania rozpoznawczego lub klauzulowego (art. 319 k.p.c. i art. 792 k.p.c.).
Przed podjęciem decyzji co do należnego małoletniemu spadku należy zatem przeanalizować, ile aktywów i pasywów pozostawił po sobie zmarły i czy korzystniejsze od przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie jest jego odrzucenie.
Anna Olejniczak-Michalska, radca prawny, praktyka doradztwa dla klientów indywidualnych i reprywatyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy
2 W wyroku z 22 grudnia 2010 r. w sprawie Mercredi (C‑497/10 PPU, pkt 46), potwierdzonym utrwalonym orzecznictwem (zob. w szczególności wyroki TSUE w sprawach: A. (C-523/07), 2 kwietnia 2009 r.; C v. M (C-376/14 PPU), 9 października 2014 r.; OL v. PQ (C-111/17 PPU), 8 czerwca 2017 r.; HR (C-512/17 PPU), 28 czerwca 2018 r.) Trybunał orzekł, że znaczenie i zakres pojęcia „zwykłego pobytu” należy ustalić zgodnie z zasadą dobra dziecka, w szczególności według kryterium bliskości. Pojęcie to odpowiada miejscu, gdzie dziecko wykazuje pewną integrację ze środowiskiem społecznym i rodzinnym. Do sądu krajowego należy ustalenie tego miejsca w oparciu o wszystkie istotne okoliczności faktyczne danego przypadku. Istotne znacznie mają w szczególności warunki oraz powody pobytu dziecka w danym państwie członkowskim, a także jego obywatelstwo. Oprócz fizycznej obecności dziecka na terytorium państwa członkowskiego, którą należy uwzględnić, inne dodatkowe czynniki powinny wykazać, że obecność ta nie ma w żadnym razie charakteru tymczasowego lub okazjonalnego.
3 Np. Umowa między Rzeczpospolitą Polska a Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych z dnia 24 maja 1993 r. lub Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Socjalistyczną Republiką Wietnamu o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych z dnia 22 marca 1993 r.
4 Jurysdykcja krajowa w sprawach, które są rozpoznawane w procesie, jest ustalana na podstawie art. 1103 i 11032 k.p.c.
5 Por. Sąd Okręgowy w Tarnowie, wyrok z 20 lutego 2014 r., I Ca 483/13.
