Odpowiedzialność odszkodowawcza członka zarządu w razie niezłożenia w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o. | Co do zasady

Wierzyciel spółki może pociągnąć członka zarządu do odpowiedzialności odszkodowawczej, jeśli nie złożono w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki. Obowiązek złożenia takiego wniosku spoczywa bowiem na każdym z członków zarządu spółki.

Celem regulacji, które ustanawiają odpowiedzialność odszkodowawczą członka zarządu w razie niezłożenia w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z o.o., jest stworzenie dodatkowego zabezpieczenia interesów majątkowych wierzycieli spółki oraz wzmocnienie wiarygodności samej instytucji spółki z o.o., w której odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki jest ograniczona tylko do majątku spółki. Członek zarządu może ponieść odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wierzycielowi spółki z o.o. poprzez niezłożenie w terminie wniosku o ogłoszenie jej upadłości na podstawie art. 299 k.s.h.¹ lub art. 21 ust. 3 p.u.i n.² W naszej publikacji omówimy tę pierwszą podstawę odpowiedzialności.

Na ryzyko odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 299 k.s.h.³ naraża się członek zarządu spółki z o.o., która stała się niewypłacalna⁴ i wobec której nie zgłoszono w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości. Może do tego dojść, gdy prowadzona na wniosek wierzyciela egzekucja z majątku takiej spółki okazuje się bezskuteczna. W razie bezskuteczności egzekucji staje się oczywiste, że zarówno wierzyciel egzekwujący, jak i każdy inny wierzyciel niezabezpieczony rzeczowo na majątku spółki stracił szanse na zaspokojenie przez spółkę swych roszczeń. Każdy z wierzycieli, którego należność jest wymagalna (a więc nie tylko ten, na którego wniosek dokonano bezskutecznej egzekucji), uzyskuje wówczas możliwość wystąpienia przeciwko członkowi zarządu spółki na drogę sądową z roszczeniem odszkodowawczym. Sprawy te rozpatrywane są w postępowaniu cywilnym przed sądem właściwym według miejsca siedziby spółki (art. 298 k.s.h.).

Pociągnięta do odpowiedzialności może być osoba, która pełniła funkcję członka zarządu w czasie, w którym łącznie spełnione były dwa warunki: istniało zobowiązanie spółki względem wierzyciela (nawet jeszcze niewymagalne) i spółka była niewypłacalna. W praktyce, wbrew literalnemu brzmieniu art. 299 k.s.h., powództwo o naprawienie szkody może być więc wytoczone na tej podstawie także przeciwko osobie, która aktualnie nie pełni już funkcji członka zarządu. Na potrzeby publikacji będziemy ją jednak tak nazywali. Warto zauważyć, że pomiędzy osobami odpowiedzialnymi na podstawie art. 299 k.s.h. występuje wobec wierzycieli spółki odpowiedzialność solidarna z wszelkimi tego konsekwencjami.

W celu pociągnięcia członka zarządu do odpowiedzialności wierzyciel musi wykazać, że ma wobec spółki należność⁵ stwierdzoną tytułem egzekucyjnym⁶ i egzekucja tej wierzytelności z majątku spółki okazała się bezskuteczna lub byłaby się okazała bezskuteczna w razie jej przeprowadzenia. Obowiązek udowodnienia tego faktu jest w swej istocie dowodem na okoliczność doznania przez wierzyciela szkody, której wysokość stanowi, co do zasady, kwota niewyegzekwowanej od spółki należności, ewentualnie wraz z należnościami ubocznymi i kosztami bezskutecznej egzekucji⁷. Należy zwrócić uwagę, że nie można uznać za bezskuteczną egzekucji, w ramach której wierzyciel uzyskał lub mógłby uzyskać chociażby częściowe zaspokojenie swojego roszczenia⁸.

W orzecznictwie aprobowane jest liberalne podejście do interpretacji pojęcia „bezskuteczna egzekucja”⁹. Bezskuteczność może więc zostać wykazana poprzez każdy dowód wskazujący, że spółka nie ma majątku, z którego wierzyciel mógłby się zaspokoić. Twierdzi się, że w tym celu nie musi wcale dojść do wszczęcia postępowania egzekucyjnego przeciwko spółce na rzecz konkretnego wierzyciela i jego umorzenia z uwagi na bezskuteczność. Wystarczy wykazać, że gdyby doszło do egzekucji na rzecz tego wierzyciela, to okazałaby się ona oczywiście bezskuteczna. Dowodem na to może być więc nie tylko postanowienie komornika sądowego o umorzeniu egzekucji prowadzonej na rzecz wierzyciela, będącego powodem w sprawie, z powodu jej bezskuteczności, ale także dowód „pośrednio” wykazujący tę okoliczność. Przykładem niech będzie:

• postanowienie komornika sądowego o umorzeniu egzekucji prowadzonej na rzecz innego wierzyciela z powodu jej bezskuteczności,
• postanowienie sądu upadłościowego o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z uwagi na brak majątku wystarczającego na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego,
• bilans spółki lub wykaz majątku (sporządzony w trybie art. 913 i n. k.p.c.¹⁰), który dowodzi, że spółka nie ma środków na zaspokojenie wierzyciela,
• wykazanie, że majątek posiadany przez spółkę jest obciążony rzeczowo w stopniu, który nie pozwala liczyć na zaspokojenie roszczeń wierzyciela.

Członek zarządu może uwolnić się od odpowiedzialności odszkodowawczej, pomimo że egzekucja z majątku spółki okazała się albo byłaby się okazała bezskuteczna. Członek zarządu musi w tym celu wykazać, że we właściwym czasie doszło do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki. Nie ma znaczenia, czy był to wniosek o przeprowadzenie postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku dłużnika, czy też postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu. W orzecznictwie uważa się, że bez znaczenia jest także to, czy wniosek zgłosił członek zarządu będący stroną pozwaną w procesie, czy inny z uprawnionych do tego podmiotów¹¹. Liczy się jedynie fakt skutecznego zgłoszenia¹² wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z zachowaniem ustawowego terminu.

Gdy nie doszło do zgłoszenia wniosku we właściwym czasie, pozycja członka zarządu pogarsza się, ale wciąż ma on możliwość obrony przed roszczeniami wierzycieli. Przepis art. 299 k.s.h. jest źródłem usuwalnego domniemania prawnego, którym objęte są przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej członka zarządu, tj. istnienie jego winy, szkody wierzyciela oraz związku przyczynowego. W celu obalenia tego domniemania członek zarządu musi wykazać, że nie ponosi on winy za niezłożenie wniosku w terminie lub, ewentualnie, że wierzyciel nie poniósł na skutek tego szkody. Może tego dokonać poprzez wykazanie, że np.:

• w trakcie jego kadencji spółka była wypłacalna,
• zobowiązanie spółki powstało po jego odwołaniu z pełnionej funkcji,
• we właściwym terminie od powołania na stanowisko, po ustaleniu stanu finansów spółki, złożył on wniosek o ogłoszenie upadłości spółki,
• od początku jego kadencji spółka nie miała środków na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego, dlatego wniosek o ogłoszenie upadłości nie był zgłaszany,
• wierzyciel zwlekał z egzekucją z majątku spółki i to z tej przyczyny nie uzyskał zaspokojenia swych roszczeń.

Jeżeli członek zarządu nie będzie w stanie wykazać braku swojej winy lub braku szkody wierzyciela, i nie doszło do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki we właściwym czasie, to winno się uznać obowiązek członka zarządu naprawienia szkody poniesionej przez wierzyciela na skutek bezprawnego i zawinionego niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki.

Tytułem zakończenia wspomnieć można, że rząd prowadzi aktualnie prace nad nowelizacją ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, która ma m.in. wydłużyć ustawowy termin na zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości z dotychczasowych dwóch tygodni do jednego miesiąca. Postulowane zmiany obejmują również nowelizację art. 299 k.s.h. poprzez doprecyzowanie zasad odpowiedzialności na jego podstawie¹³.

Michał Barłowski, Karol Czepukojć, Zespół Prawa Upadłościowego i Restrukturyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy

_________________________

¹ Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. 2000 Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.).

² Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. 2003 Nr 60, poz. 535 z późn. zm.).

³ W literaturze i orzecznictwie zarysował się wyraźny spór co do oceny charakteru odpowiedzialności członków zarządu na podstawie art. 299 k.s.h.: czy jest to odpowiedzialność odszkodowawcza za czyn niedozwolony, czy odpowiedzialność gwarancyjna za zobowiązania spółki. W ostatnich latach Sąd Najwyższy zdecydowanie opowiedział się za poglądem, że na tej podstawie członkowie zarządu ponoszą względem wierzycieli spółki odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną im czynem niedozwolonym. Tak np.: SN w składzie siedmiu sędziów w uchwale z 7 listopada 2008 r., III CZP 72/2008, LexPolonica nr 1961623.

⁴ Zgodnie z art. 11 p.u.i n. spółkę z o.o. uznaje się za niewypłacalną, jeżeli zaprzestała wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych lub jej zobowiązania przekroczyły wartość majątku spółki, nawet wówczas, gdy zobowiązania te są na bieżąco wykonywane.

⁵ Art. 299 k.s.h. dotyczy wierzytelności cywilnoprawnych i publicznoprawnych. Przepisy szczególne mogą jednak wyłączać jego zastosowanie do pewnych kategorii należności. Zob. np. art. 116 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. 1997 Nr 137, poz. 926 z późn. zm.) w odniesieniu do należności podatkowych i art. 116 Ordynacji podatkowej w zw. z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. 1998 Nr 137, poz. 887 z późn. zm.) w odniesieniu do należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. Przepisy te regulują zbliżone do art. 299 k.s.h. zasady odpowiedzialności członków zarządu.

⁶ SN w uchwale z 15 czerwca 1999 r., III CZP 10/99, LexPolonica nr 334994.

⁷ SN w składzie siedmiu sędziów w uchwale z dnia 7 listopada 2008 r., III CZP 72/2008, LexPolonica nr 1961623.

⁸ SN w wyroku z 16 marca 2007 r., III CSK 404/2006, LexPolonica nr 2077161.

⁹ SN w wyroku z 9 maja 2008 r., III CSK 364/07, LexPolonica nr 2143632.

¹⁰ Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).

¹¹ SN w wyroku z 9 maja 2008 r., III CSK 364/07, LexPolonica nr 2143632.

¹² Uznaje się, że nie można traktować wniosku jako skutecznie zgłoszonego, gdy został on następnie zwrócony lub odrzucony przez sąd upadłościowy ze względów formalnoprawnych.

¹³ Zob. rekomendacje Zespołu Ministra Sprawiedliwości ds. Nowelizacji Prawa Upadłościowego i Naprawczego z 19 grudnia 2012 r.