O nowej propozycji zmian dotyczących prokury | Co do zasady

Projekt nowelizacji Kodeksu cywilnego ma na celu uregulowanie spraw związanych z prokurą łączną oraz prokurą łączną niewłaściwą, ale w obecnym kształcie zdaje się wprowadzać trochę zamieszania.

Wraz z podjęciem przez Sąd Najwyższy uchwały z 30 stycznia 2015 r. w sprawie tzw. prokury łącznej niewłaściwej (III CZP 34/14) udzielanie tego rodzaju umocowania przez przedsiębiorców wpisanych do rejestru oraz dokonywanie czynności przez takich prokurentów stało się niedopuszczalne (zarówno o samej uchwale, jak i o skutkach jej podjęcia pisaliśmy już na łamach Co do zasady).

W uchwale tej Sąd Najwyższy zdecydował o niedopuszczalności udzielania prokury łącznej jednemu prokurentowi z zastrzeżeniem obowiązku działania tylko łącznie z członkiem zarządu. Jednocześnie Sąd Najwyższy nie wykluczył możliwości wprowadzenia w przyszłości stosownych zmian w prawie, które usankcjonowałyby udzielanie tego rodzaju umocowania.

I faktycznie, w pierwszych dniach lipca 2016 r. Minister Rozwoju opublikował projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu poprawy otoczenia prawnego przedsiębiorców, który, jak wynika z uzasadnienia, ma na celu m.in. ustawowe uzupełnienie regulacji reprezentacji mieszanej. Jak jednak czytamy dalej w treści uzasadnienia, celem nowej regulacji jest dopuszczenie ustanawiania innego rodzaju prokury (prokury mieszanej) obok dotychczas przewidzianej w przepisach prokury łącznej.

Trzy rodzaje prokury

Same tylko przywołane wyżej fragmenty uzasadnienia do projektu ustawy (bez pochylenia się nad treścią zasadniczą, zawartą w projekcie nowych przepisów) wskazują na swoisty nieład terminologiczny. Zanim więc pochylimy się nad analizą proponowanej regulacji, warto uporządkować nieco sferę pojęciową, tym bardziej że także Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do przywołanej uchwały nie wykazał się w tym przedmiocie nadmiernym puryzmem.

W pierwszej kolejności wskazać należy, że Kodeks cywilny reguluje zagadnienia dotyczące przedstawicielstwa, którego rodzajem jest pełnomocnictwo. Szczególnym rodzajem pełnomocnictwa jest zaś prokura. Może jej udzielić tylko przedsiębiorca wpisany do rejestru (którym, wedle dominującego, choć wcale niejednolitego poglądu, może być wyłącznie podmiot wpisany do Krajowego Rejestru Sądowego). Zakres umocowania prokurenta określony jest wyłącznie przez ustawę – prokurent jest uprawniony do dokonywania czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Kodeks cywilny wyróżnia trzy rodzaje prokury: samoistną, łączną i oddziałową. Pierwsza z wymienionych – prokura samoistna – udzielona jest jednej lub większej liczbie osób, z których każda może – w zakresie określonym w art. 109¹ k.c. i z zastrzeżeniem wyłączeń wskazanych w art. 109³ k.c. – działać samodzielnie. Drugi rodzaj – prokura łączna – udzielana jest kilku osobom łącznie, co oznacza, że składanie przez takich prokurentów oświadczeń w imieniu mocodawcy wymaga ich współdziałania. Po trzecie, ustawodawca przewidział możliwość udzielania tzw. prokury oddziałowej, umocowującej prokurenta do działania wyłącznie w zakresie spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa.

• Reprezentacja łączna mieszana

Jakkolwiek źródło umocowania i charakter działania zarządu spółki (który jest organem osoby prawnej, a zatem działa jako spółka) oraz jej przedstawiciela – w tym prokurenta (działającego jako przedstawiciel, a zatem wyłącznie w imieniu spółki) są odmienne, to w odniesieniu do spółek kapitałowych ustawodawca dopuścił możliwość reprezentowania spółki przez osoby, których umocowanie oparte jest na różnych podstawach, pod warunkiem ich wspólnego działania. Przepisami takimi są w odniesieniu do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – art. 205 § 1 in fine Kodeksu spółek handlowych, a w odniesieniu do spółki akcyjnej – art. 373 § 1 in fine k.s.h. Stanowią one, że w braku odmiennych postanowień umowy spółki lub statutu, prawo reprezentowania spółki posiadają także jeden członek zarządu działający wraz z prokurentem. Jest to tzw. reprezentacja łączna mieszana.

• Prokura łączna niewłaściwa

Ostatnią instytucją, którą należy tu przywołać celem uporządkowania terminologii, jest zakwestionowana w uchwale Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2015 r. tzw. prokura łączna niewłaściwa (zwana także prokurą łączną nieprawidłową czy też prokurą łączną mieszaną). Konstrukcja ta wywodzi się nie tyle z przepisu prawa (co zresztą stało się zasadniczą podstawą uznania jej w obecnym stanie prawnym za niedopuszczalną), ile z dorobku doktryny i praktyki obrotu. Istota prokury łącznej niewłaściwej sprowadzała się do tego, by dopuszczać udzielanie prokury jednej tylko osobie, która jednak nie była uprawniona (na wzór prokurenta samoistnego) do działania samodzielnego, lecz w każdym wypadku zmuszona była do współdziałania z członkiem zarządu. Tym samym była to konstrukcja, która z jednej strony zbliżała prokurę łączną niewłaściwą do prokury łącznej – wymagano bowiem łącznego działania co najmniej dwóch osób – z drugiej zaś strony była zupełnie od niej różna: podstawową cechą prokury łącznej jest udzielanie jej co najmniej dwu osobom, tego rodzaju umocowanie udzielane było co do zasady jednej tylko osobie.

Reasumując rozważania terminologiczne, należy mieć na uwadze, że nie sposób stawiać znaku równości pomiędzy kodeksowymi instytucjami prokury łącznej oraz reprezentacji łącznej mieszanej a pozakodeksową i niedopuszczalną w aktualnym stanie prawnym (na gruncie uchwały Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2015 r.) instytucją prokury łącznej niewłaściwej.

Wskazał na to, pośrednio, sam Sąd Najwyższy, dowodząc, że reprezentacja łączna (…) nie jest sytuacją zbliżoną do prokury [łącznej] niewłaściwej, rozumianej jako możliwość udzielenia przez zarząd prokury jednej osobie i uzależnienia skuteczności reprezentacji spółki przez prokurenta od oświadczenia woli członka zarządu. O ile bowiem w aktualnym stanie prawnym reprezentacja łączna mieszana znajduje umocowanie w przywołanych przepisach Kodeksu spółek handlowych, o tyle prokura łączna niewłaściwa takiej podstawy nie ma.

Czwarty rodzaj prokury?

W art. 1 projektu ustawy projektodawca zaproponował dodanie w art. 109⁴ k.c. nowego § 1¹ oraz nadanie nowego brzmienia § 2. Poniżej przywołujemy treść art. 109⁴ k.c. w brzmieniu nadanym mu w projekcie ustawy:

Art. 109⁴. § 1. Prokura może być udzielona kilku osobom łącznie (prokura łączna) lub oddzielnie.

§ 1¹. Prokura łączna upoważnia także do działania wspólnie z członkiem organu zarządzającego, jednak tylko w zakresie umocowania określonym w art. 109¹ i 109³ (prokura mieszana). Mocodawca może również udzielić prokury upoważniającej tylko do takiego działania.

§ 2. Kierowane do przedsiębiorcy oświadczenia lub doręczenia pism mogą być dokonywane wobec jednej z osób, którym udzielono prokury łącznej lub mieszanej.

Wspomniane już wątpliwości natury terminologicznej powodują, że nie jest w pełni jasne, czy projekt ustawy kreuje nowy (czwarty) rodzaj prokury, czy wprowadza swoisty podtyp prokury łącznej, czy wreszcie doprecyzowuje instytucję reprezentacji łącznej mieszanej. Odpowiedź na to pytanie niestety nie jest prosta.

Zawarty w projektowanym art. 109⁴ § 1¹ zd. 1 k.c. zwrot „także” („prokura łączna upoważnia także do działania…”) sugeruje, że przepis ów jedynie doprecyzowuje zakres umocowania prokurenta łącznego, nawiązując do przywołanej już instytucji reprezentacji łącznej mieszanej (art. 205 § 1 in fine k.s.h. oraz art. 373 § 1 in fine k.s.h.). To zaś oznaczałoby, że projektodawcy nie chodzi o wykreowanie nowego rodzaju prokury.

Z drugiej zaś strony brzmienie art. 109⁴ § 1¹ zd. 2 k.c. pozwala sformułować wniosek, że prawodawca wyróżnił dwa typy prokury łącznej. W pierwszym z nich prokurent łączny może działać zarówno z drugim prokurentem, jak i z członkiem organu zarządzającego, w drugim zaś prokurent łączny może działać tylko z członkiem organu zarządzającego. Przedsiębiorcy zostaną zatem pozbawieni możliwości udzielenia prokury łącznej, która upoważnia prokurenta do działania wyłącznie z drugim prokurentem. W każdym bowiem przypadku prokurent łączny będzie mógł skutecznie współdziałać z członkiem organu zarządzającego – i to niezależnie od zasad reprezentacji, jakie zostały przyjęte w umowie lub statucie spółki.

Z kolei z art. 109⁴ § 2 k.c. w brzmieniu nadawanym mu przez projekt ustawy wynika, że projektodawca istotnie traktuje „prokurę mieszaną” jako nowy, odrębny typ prokury, skoro wskazuje, że oświadczenia mogą być składane jednej z osób, „którym udzielono prokury łącznej lub mieszanej”.

Wykładnia funkcjonalna projektowanego przepisu art. 109⁴ § 1¹ zd. 1 k.c. zdaje się jednak prowadzić do wniosku, że nie tyle kreuje on nowy typ prokury, ile stanowi doprecyzowanie regulacji reprezentacji łącznej mieszanej. Dotychczas bowiem brak było jednolitego stanowiska co do zakresu umocowania prokurenta działającego łącznie z członkiem zarządu. W świetle projektowanego art. 109⁴ § 1¹ zd. 1 k.c. wydaje się nie budzić wątpliwości to, że prokurent współdziałając z członkiem zarządu spółki kapitałowej może dokonywać jedynie czynności w zakresie udzielonej mu prokury. Na tym tle pojawia się oczywiście pytanie o zasadność wprowadzenia tej regulacji do Kodeksu cywilnego, a nie do Kodeksu spółek handlowych.

Jednocześnie należy podkreślić, że uprawnienie prokurenta łącznego do działania wraz z członkiem organu zarządzającego zostało w projektowanym przepisie nieprawidłowo zdefiniowane jako „prokura mieszana”, co – zwłaszcza w świetle regulacji art. 109⁴ § 1¹ zd. 2 k.c. (o której dalej) – pogłębia jeszcze wspomniany już nieład terminologiczny.

Dalsze kłopoty z prokurą łączną niewłaściwą

Kolejne wątpliwości budzi treść art. 109⁴ § 1¹ zd. 2 k.c. Przepis ten wprowadza de facto instytucję zakwestionowanej przez Sąd Najwyższy prokury łącznej niewłaściwej, dopuszczając udzielanie prokury upoważniającej tylko do działania wspólnie z członkiem organu zarządzającego. O ile jednak praktyczny sens udzielania tego typu prokury sprowadzał się do tego, by spółka mogła powołać jednego prokurenta, który składałby oświadczenia woli działając zawsze wyłącznie z jednym z członków organu zarządzającego, o tyle projekt ustawy zdaje się zupełnie ów praktyczny sens pomijać.

Nowy przepis został bowiem nie tylko umieszczony wśród regulacji tyczących się prokury łącznej (zgodnie z art. 109⁴ § 1 k.c. udzielanej „kilku osobom łącznie”), ale wręcz stanowi niewyodrębnioną redakcyjnie część przepisu dotyczącego prokury łącznej. Na gruncie Zasad techniki prawodawczej (w szczególności zaś § 55 ust. 1 rozporządzenia w tej sprawie, nakazującego, by każdą samodzielną myśl ujmować w odrębny artykuł) zastosowany układ redakcyjny wskazuje, że wprowadzanej projektem ustawy prokury łącznej niewłaściwej można udzielić tylko prokurentom łącznym, a więc dwu lub więcej osobom. Odpowiednio, wątpliwa wydaje się możliwość udzielenia na podstawie nowej regulacji tego rodzaju prokury jednej osobie z zastrzeżeniem, że może ona działać tylko łącznie z członkiem organu zarządzającego.

W projektowanej konstrukcji prokura łączna niewłaściwa pozbawiona jest praktycznego uzasadnienia. Skoro bowiem prokurenci łączni mogą z mocy ustawy bez udziału członka zarządu podejmować czynności mieszczące się w granicach zakreślonych w art. 109¹ i 109³ k.c., a zarazem mogą (czy to na gruncie nowej regulacji art. 109⁴ § 1¹ zd. 1 k.c., czy też na podstawie dotychczasowych przepisów Kodeksu spółek handlowych) działać w ramach reprezentacji łącznej mieszanej, to umożliwienie im dokonywania tych samych czynności wraz z członkiem zarządu nie wnosi w tym względzie niczego nowego.

Zmiany dotyczą jedynie spółek mających organy

Jedynie na marginesie warto jeszcze odnotować, że nowe przepisy, jakkolwiek dotyczą prokury jako takiej, która – jak już wskazano – może być udzielona przez każdego przedsiębiorcę wpisanego do rejestru, to jednak za sprawą odniesienia do możliwości działania wspólnie z „członkiem organu zarządzającego”, w praktyce oznaczają, że ich zastosowanie nie będzie możliwe do spółek osobowych (z wyłączeniem spółki partnerskiej, o ile utworzono w niej zarząd). Spółki te nie mają wszak organów.

Ustawa wymaga dopracowania

Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że jakkolwiek celowość wprowadzenia do Kodeksu cywilnego zmian prawnie sankcjonujących udzielanie prokury łącznej niewłaściwych zasługuje na aprobatę, to sposób, w jaki zmiany te zostały ujęte w projekcie ustawy, budzi szereg wątpliwości. Pozostaje więc mieć nadzieję, że projektowane przepisy będą przedmiotem niezbędnych dostosowań w procesie legislacyjnym.

Maciej Szewczyk, Martyna Robakowska, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy