O niedawnych zmianach w prawie karnym procesowym, instytucji kontroli operacyjnej oraz ustroju prokuratury | Co do zasady

W ciągu ostatnich miesięcy doszło do wielu istotnych zmian w obszarze prawa karnego procesowego, instytucji kontroli operacyjnej oraz ustroju prokuratury. Warto wskazać najważniejsze zmiany w tym zakresie.

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego przywracająca aktywną rolę sądu w toku procesu, znaczące rozszerzenie możliwości pozyskiwania informacji przez Policję oraz inne służby, jak też nowa ustawa regulująca ustrój prokuratury będą miały duże znaczenie dla podmiotów uczestniczących w postępowaniu karnym lub mających interes w określonym rozstrzygnięciu danej sprawy karnej. Poniżej omawiamy wybrane zmiany.

Zmiany w ustawie o Policji oraz ustawach regulujących funkcjonowanie innych służb

Ustawą z dnia 15 stycznia 2016 r. o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw znowelizowano przepisy regulujące instytucję kontroli operacyjnej.

Do listy czynności stanowiących kontrolę operacyjną dołączono uzyskiwanie i utrwalanie treści korespondencji, w tym korespondencji prowadzonej za pomocą środków komunikacji elektronicznej, jak też uzyskiwanie i utrwalanie danych zawartych w informatycznych nośnikach danych, telekomunikacyjnych urządzeniach końcowych, systemach informatycznych i teleinformatycznych.

Należy nadmienić, że osobie, wobec której kontrola operacyjna była stosowana, nie udostępnia się materiałów zgromadzonych w toku jej trwania.

Warto przy tym wskazać na praktyczną iluzoryczność kontroli nad uzyskiwaniem przez Policję lub inne służby danych telekomunikacyjnych, pocztowych lub internetowych. Kontrola ta jest bowiem sprawowana następczo przez sąd, a jej podstawę stanowią półroczne sprawozdania przekazywane sądowi przez Policję.

Należy nadmienić, że Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności ustawy o Policji z Konstytucją RP, Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz Kartą Praw Podstawowych UE. Chodzi w szczególności o regulacje dotyczące czasu trwania kontroli operacyjnej, zbyt szerokiego jej zakresu oraz sposobu sprawowania nad nią kontroli. Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucił tym przepisom m.in. niezgodność z zasadą prawa do prywatności oraz zakazem pozyskiwania, gromadzenia i udostępniania innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym.

Zmiany w Kodeksie postępowania karnego

Ustawa z dnia 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw przywróciła m.in. aktywną rolę sądu w postępowaniu karnym.

Sąd znów może przeprowadzać dowody z urzędu w każdym przypadku, gdy uzna to za potrzebne, nie zaś tylko w wyjątkowych wypadkach uzasadnionych szczególnymi okolicznościami. Z kolei członkom składu orzekającego przywrócono możliwość zadawania osobie przesłuchiwanej pytań, również poza wyjątkowymi wypadkami uzasadnionymi szczególnymi okolicznościami.

Sąd może także przekazać sprawę prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia, jeżeli akta sprawy wskazują na istotne braki tego postępowania, zwłaszcza na potrzebę poszukiwania dowodów, zaś dokonanie niezbędnych czynności przez sąd powodowałoby znaczne trudności.

Przywołane zmiany oznaczają strącenie sądu z piedestału bezstronnego arbitra, który biernie przygląda się i ocenia aktywność stron postępowania oraz czuwa nad jego prawidłowym przebiegiem, interweniuje zaś w przypadkach wyjątkowych, w których brak wspomnianej aktywności stron mógłby doprowadzić do rozstrzygnięcia niesprawiedliwego i nieodpowiadającego prawdzie. Sąd na powrót aktywnie wspiera postępowanie dowodowe, przeprowadzając dowody z urzędu, co w praktyce często oznaczać może wspomaganie oskarżyciela publicznego w przeprowadzaniu dowodów na niekorzyść oskarżonego.

Niezależnie od powyższego zmieniają się zasady wykorzystania w postępowaniu karnym dowodów uzyskanych z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego (błędnie nazywanych w mediach i dyskursie publicznym owocami zatrutego drzewa).

Nie można uznać dowodu za niedopuszczalny wyłącznie z tego powodu, że został on uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Niedopuszczalny jest jednak dowód uzyskany przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych w wyniku zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności.

Oznacza to, że ustawodawca dopuszcza wykorzystywanie w postępowaniu karnym dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa procesowego lub w wyniku przeważającej liczby czynów zabronionych normami prawa karnego.

Zmiany w ustawie o prokuraturze

Znaczne przeobrażenia dotknęły również prokuraturę. Ustawą z dnia 28 stycznia 2016 r. Prawo o prokuraturze oraz ustawą z dnia 28 stycznia 2016 r. przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o prokuraturze dokonano istotnych zmian w zakresie ustroju i funkcjonowania tej instytucji.

Przede wszystkim połączono funkcje Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego, zniesiono Prokuraturę Generalną i utworzono w jej miejsce Prokuraturę Krajową, zaś prokuratury apelacyjne zastąpiono prokuraturami regionalnymi.

Zniesiono też kadencyjność stanowisk prokuratorów kierujących poszczególnymi jednostkami prokuratury. Możliwe stało się także wydawanie przez prokuratorów przełożonych prokuratorom podległym poleceń dotyczących treści czynności procesowej. Uznano również, że nie stanowi przewinienia dyscyplinarnego działanie lub zaniechanie prokuratora podjęte wyłącznie w interesie społecznym.

Wskazane zmiany ograniczają niezależność prokuratorów oraz umożliwiają głębszą niż poprzednio ingerencję w tok konkretnych postępowań. Pozwalają też bezpośrednio wpływać na treść czynności procesowych podejmowanych przez poszczególnych prokuratorów.

Warto zwrócić uwagę, że Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją RP m.in. omawianych powyżej regulacji Prawa o prokuraturze umożliwiających ingerencję Ministra Sprawiedliwości sprawującego urząd Prokuratora Generalnego w tok poszczególnych postępowań, zarzucając tym przepisom niezgodność w szczególności z zasadą zaufania obywateli do państwa i prawa.

Podsumowanie

Przeobrażenia dokonane w postępowaniu karnym, instytucji kontroli operacyjnej oraz ustroju prokuratury mogą mieć niebagatelny wpływ na kształt procesu karnego, w tym na zasady związane z wprowadzaniem i przeprowadzaniem dowodów w procesie karnym.

Zauważalnym celem ustawodawcy było zwiększenie skuteczności ścigania¹, wzmocnienie możliwości ingerencji w tok poszczególnych postępowań prowadzonych przez prokuratorów oraz poszerzenie możliwości uzyskiwania dowodów przez organy ścigania.

Pojawia się jednak pytanie, czy eksponując i faworyzując interesy strony czynnej postępowania karnego (oskarżyciela publicznego), nie doprowadzono do nieobojętnego konstytucyjnie uszczerbku zasad równości broni i praworządności.

Janusz Tomczak, Jakub Znamierowski, praktyka karna kancelarii Wardyński i Wspólnicy