Nowe podejście do przeciwdziałania przestępczości środowiskowej | Co do zasady

1 września 2022 r. wchodzi w życie ustawa z 22 lipca 2022 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej. Nowelizacja zaostrza dotychczasowe zasady odpowiedzialności za przestępstwa oraz wykroczenia przeciwko środowisku, jak również przyznaje dodatkowe uprawnienia organom Inspekcji Ochrony Środowiska. Zmiany są odpowiedzią na zauważalny wzrost liczby przestępstw środowiskowych i zmierzają do odwrócenia tej tendencji.

Zaostrzenie odpowiedzialności karnej

Ustawa zmienia dziewięć aktów prawnych, przy czym najwięcej zmian dotyczy przepisów Kodeksu karnego. Nowelizacja polega tu przede wszystkim na zaostrzeniu kar pozbawienia wolności grożących sprawcom poszczególnych przestępstw. Prawodawca nie zdecydował się poszerzyć kodeksowego katalogu przestępstw przeciwko środowisku, ani też nie zmodyfikował ich opisów. Mimo, że zasadą ma być surowsze karanie sprawców, ustawodawca wprowadza w pewnych przypadkach możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienie od jej wymierzenia przez sąd w przypadku, gdy sprawca dobrowolnie naprawił szkodę w całości albo w znacznej części. Zastosowanie tej instytucji będzie możliwe w odniesieniu do sprawców przestępstw polegających na zanieczyszczeniu środowiska w znacznych rozmiarach oraz na nieodpowiednim postępowaniu z odpadami lub materiałem promieniotwórczym.

Kolejna istotna zmiana dotyczy orzekania nawiązki na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Dotychczas w przypadku skazania sprawcy za przestępstwo przeciwko środowisku orzeczenie nawiązki zależało od uznania sądu. W nowelizacji ustawodawca zdecydował się na pozostawienie jej fakultatywnego charakteru jedynie w wypadku skazania za przestępstwo nieumyślne. W przypadku skazania za przestępstwo umyślne, nawiązka będzie orzekana obligatoryjnie. Nowelizacja zwiększa również wysokość nawiązki – po zmianach będzie ona mogła wynosić nawet 10 000 000 zł.

Ustawa nowelizuje również Kodeks wykroczeń, w szczególności w zakresie regulacji czynów takich jak:

• zanieczyszczanie lub zaśmiecanie obszaru kolejowego lub miejsc dostępnych dla publiczności – takich jak drogi, ulice, place, ogrody, trawniki lub zieleńce;
• wyrzucanie kamieni, odpadów, złomu lub padliny niebędących odpadami lub innych nieczystości na grunt nienależący do podmiotu dopuszczającego się czynu;
• zanieczyszczanie gleby lub wody w lasach albo zaśmiecanie lasu.

W przypadku tych wykroczeń ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie karalności za usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo. Ponadto sądy zostały wyposażone w możliwość orzeczenia obowiązku przywrócenia do stanu poprzedniego, a także orzeczenia kary ograniczenia wolności. W czasie odbywania takiej kary ukarany jest obowiązany do wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne, która może polegać właśnie na usuwaniu przez sprawcę skutków spowodowanych przez niego zanieczyszczeń. W przypadku jej orzeczenia, sprawca nie tylko osobiście odczuje dolegliwość związaną z zastosowaniem wobec niego sankcji prawnokarnej, ale też pośrednio będzie zobowiązany do naprawienia skutków popełnionego wykroczenia.

Nowe zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa przeciwko środowisku

Co do zasady odpowiedzialność karną ponoszą osoby fizyczne, które popełniły czyn zabroniony. W przypadku wielu przestępstw taka regulacja jest niewystarczająca, gdyż sprawcy przestępstw często działają w imieniu podmiotów zbiorowych. Rozwiązaniem tego problemu jest możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności także tych ostatnich. Dotychczas było to możliwe na zasadach określonych w ustawie z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, jednakże musiały zostać spełnione określone w przepisach warunki. Po pierwsze, czynem zabronionym musi być zachowanie osoby fizycznej pozostającej w związku z podmiotem zbiorowym, przykładowo działającej w jej imieniu jako członek organu zarządzającego. Po drugie, należy wykazać, że czyn zabroniony przyniósł lub mógł przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść o charakterze majątkowym lub niemajątkowym, oraz że do jego popełnienia doszło z winy podmiotu zbiorowego (na przykład nie dochował on należytej staranności w wyborze pracownika). Dodatkowo odpowiedzialność podmiotu zbiorowego uzależniona była od wcześniejszego prawomocnego skazania osoby działającej w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego. Ten ostatni warunek sprawiał, że instytucja odpowiedzialności podmiotów zbiorowych stosowana była bardzo rzadko. Konieczne było bowiem przeprowadzenie długotrwałego, trwającego częstokroć wiele lat postępowania, którego przedmiotem było ukaranie sprawcy czynu i dopiero po uprawomocnieniu się wyroku skazującego można było rozważać pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

Nowelizacja eliminuje tę ostatnią przeszkodę, ale tylko w przypadku przestępstw przeciwko środowisku.  Tym samym podmiot zbiorowy będzie podlegał odpowiedzialności niezależnie od wydania wyroku wobec reprezentanta. Przewiduje się, że takie rozwiązanie zwiększy liczbę postępowań karnych wszczynanych przeciwko podmiotom zbiorowym.   

Podstawową sankcją stosowaną wobec podmiotów zbiorowych jest kara pieniężna. Dotychczas kara ta mogła zostać wymierzona w granicach od 1 000 do 5 000 000 złotych, ale nie więcej niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Po zmianach dolna granica kary wyniesie 10 000 złotych. Górna granica pozostaje bez zmian, ale nie będzie już obowiązywać ograniczenie wysokości kary do 3% przychodu.

Nowe uprawnienia Inspekcji Ochrony Środowiska  

Wraz z zaostrzeniem odpowiedzialności wykroczeniowej oraz karnej, ustawa przyznaje nowe kompetencje Inspekcji Ochrony Środowiska, która stoi na straży przestrzegania przepisów oraz bada i ocenia stan środowiska. W tym celu przeprowadza kontrole oraz podejmuje działania w razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia przeciwko środowisku.

Nowelizacja przewiduje, że szczególne uprawnienia inspektorów Inspekcji Ochrony Środowiska mogą być podejmowane w większej liczbie przypadków powzięcia uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia przeciwko środowisku. Nowe przepisy doprecyzowują przy okazji problematyczną dotychczas kwestię obowiązku okazywania legitymacji służbowej w przypadku czynności takich jak:

• obserwowanie i rejestrowanie przy użyciu środków technicznych, w tym technik satelitarnych i bezzałogowych statków powietrznych, obrazu zdarzeń oraz dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom;
• gromadzenie i zabezpieczanie dowodów popełnienia przestępstwa lub wykroczenia;
• dokonywanie oględzin pomieszczeń i innych miejsc, jeżeli są one dostępne publicznie.

Nowe przepisy eliminują obowiązek okazywania legitymacji w takich przypadkach.

Opisane zmiany mają ułatwić i zwiększyć efektywność działań podejmowanych przez Inspekcję Ochrony Środowiska. Inspekcja stanowi bowiem kluczowy organ w procesie egzekwowania odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia przeciwko środowisku, a do jej zadań należy między innymi wnoszenie i popieranie aktów oskarżenia. 

Zaostrzenie kar może okazać się niewystarczające

Nowe przepisy w dużej mierze dotyczą zaostrzenia kar za wykroczenia oraz przestępstwa przeciwko środowisku. Nie rozwiązują jednak problemów związanych z wykrywaniem tego typu przestępstw i nie zawsze precyzyjnym określeniem ich znamion, co negatywnie wpływa na sprawność i efektywność postępowania karnego. W praktyce skuteczność wprowadzonych zmian może okazać się ograniczona.

Agata Matysiak, praktyka prawa ochrony środowiska kancelarii Wardyński i Wspólnicy