Koniec z jednorazowym plastikiem | Co do zasady

Plastikowe słomki, naczynia jednorazowego użytku i niektóre rodzaje pojemników na żywność i napoje – takie produkty znikną z półek sklepowych na terenie Unii Europejskiej najpóźniej 3 lipca 2021 r. Zakaz ich sprzedaży to jeden z elementów walki UE z zalewającymi świat odpadami plastikowymi.

Przejście na gospodarkę obiegu zamkniętego

Ograniczenie wytwarzania odpadów plastikowych ma się przyczynić do znaczącej modernizacji gospodarki Unii Europejskiej. Już w grudniu 2015 r. Komisja Europejska ogłosiła, że podejmie szereg działań w celu przejścia na gospodarkę o obiegu zamkniętym, „gdzie wartość produktów, materiałów i zasobów w gospodarce jest utrzymywana tak długo, jak to możliwe, a wytwarzanie odpadów ograniczone do minimum”¹ (co opisaliśmy szerzej tutaj). Taka zrównoważona, niskoemisyjna, zasobooszczędna gospodarka ma zaś nie tylko zwiększyć poziom ochrony środowiska, lecz przede wszystkim wzmocnić konkurencyjność przedsiębiorców z UE.

W przygotowanym przez Komisję planie działań wskazano cztery kluczowe obszary dla przejścia na gospodarkę obiegu zamkniętego. Zaliczono do nich:

• produkcję (zarówno jeśli chodzi o projektowanie produktów, jak i procesy ich wytwarzania),
• konsumpcję,
• gospodarowanie odpadami,
• stymulowanie rynku surowców wtórnych i ponownego wykorzystywania wody.

Komisja wyróżniła również pięć obszarów priorytetowych: tworzywa sztuczne, odpady spożywcze, surowce krytyczne, odpady z rozbiórki i budowy oraz biomasa i bioprodukty.

W planie tym wskazano również najważniejsze działania, jakie należy podjąć, by urzeczywistnić przejście na gospodarkę obiegu zamkniętego. Jednym z nich było opracowanie strategii dotyczącej tworzyw sztucznych w gospodarce o obiegu zamkniętym.

Strategia dotycząca tworzyw sztucznych w gospodarce o obiegu zamkniętym²

Dokument ten stanowi pierwsze całościowe opracowanie obejmujące problematykę cyklu produkcyjnego produktów danego rodzaju. W obszernej Strategii wskazano na kluczowe wyzwania związane z produkcją towarów zawierających tworzywa sztuczne. Do tych wyzwań zaliczono:

• rosnące zapotrzebowanie na opakowania wykonane z tworzyw sztucznych,
• coraz wyższe poziomy składowania i termicznego przekształcania odpadów plastikowych, co wiąże się ze znaczącą emisją dwutlenku węgla,
• coraz większe ilości odpadów tworzyw sztucznych zrzucanych do mórz i oceanów.

W dokumencie sporo miejsca poświęcono również problematyce tworzyw sztucznych, z których wytwarzane są przedmioty jednorazowego czy krótkotrwałego użytku. To właśnie w tym zakresie Unia Europejska podjęła znaczące działania na polu legislacyjnym.

Dyrektywa w sprawie tzw. Single-Use Plastics

5 czerwca 2019 r. przyjęta została dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/904 w sprawie zmniejszenia wpływu niektórych produktów z tworzyw sztucznych na środowisko. Dyrektywa ta dotyczy wyłącznie trzech grup przedmiotów:

• wymienionych w załączniku do dyrektywy produktów jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych,
• produktów wykonanych z oksydegradowalnych tworzyw sztucznych,
• narzędzi połowowych zawierających tworzywa sztuczne.

Takie ustalenie zakresu przedmiotowego dyrektywy wynika, jak wskazano w preambule dyrektywy, z chęci rozwiązania konkretnego problemu. Zlecone przez UE badania dotyczące zaśmiecenia plaż wykazały bowiem, że tworzywa sztuczne stanowią 80-85% odpadów w środowisku morskim Unii, przy czym odpady artykułów jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych stanowią 50%, a przedmioty związane z połowami 27% całości odpadów w środowisku morskim. Zgodnie z szacunkami dyrektywa 2019/904 obejmuje około 86% produktów jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych znajdowanych na plażach w Unii.

W dyrektywie zdefiniowano „produkt jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych” jako produkt, który jest w całości lub częściowo wykonany z tworzyw sztucznych i który nie został przeznaczony, zaprojektowany ani wprowadzony do obrotu tak, aby osiągnąć w ramach okresu żywotności wielokrotną rotację poprzez zwrócenie go do producenta w celu powtórnego napełnienia lub ponownego użycia do tego samego celu, do którego był pierwotnie przeznaczony. Prawodawca zamieścił również definicje pojęć takich jak „narzędzia połowowe”, „oksydegradowalne tworzywo sztuczne” czy też „tworzywo sztuczne”.

Dyrektywa nakłada na państwa członkowskie szereg obowiązków. Mają one m.in. zapewnić ograniczenie stosowania produktów takich jak kubki na napoje oraz pojemniki na żywność wykonane z tworzyw sztucznych, przyjmując w tym celu przede wszystkim odpowiednie instrumenty ekonomiczne. Mają też obowiązek sprawić, by produkty jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych takie jak pojemniki stosowane do przechowywania napojów czy też wielomateriałowe opakowania na napoje, których zakrętki i wieczka są wykonane z tworzyw sztucznych, były wprowadzane do obrotu tylko wtedy, gdy te pokrywki i wieczka pozostają przymocowane do pojemników podczas etapu zamierzonego użytkowania produktu. Co więcej, od 2025 r. wprowadzane do obrotu na terenie państw członkowskich butelki na napoje, których głównym składnikiem jest politereftalan etylenu (tzw. „butelki PET”), mają zawierać co najmniej 25% tworzyw sztucznych pochodzących z recyklingu, zaś od 2030 r. odsetek ten ma wynieść co najmniej 30%.

W dyrektywie znalazły się także przepisy dotyczące konieczności odpowiedniego oznakowania produktów jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych, prowadzenia selektywnej zbiórki odpadów oraz podejmowania działań edukujących konsumentów. Określono w niej również wymagania, jakie państwa członkowskie muszą uwzględnić, tworząc regulacje dotyczące rozszerzonej odpowiedzialności producenta. Odpowiedzialność taka będzie dotyczyć nie tylko producentów kubków i pojemników na żywność, lecz także produktów takich jak m.in. lekkie plastikowe torby na zakupy, chusteczki nawilżane, wyroby tytoniowe z filtrami oraz filtrów sprzedawanych do używania wyrobów tytoniowych.

Zakaz wprowadzania do obrotu Single Use Plastics

Najdalej idący obowiązek przewidziano w art. 5 dyrektywy. Przepis ten obliguje państwa członkowskie do tego, by od 3 lipca 2021 r. zakazały wprowadzania do obrotu następujących produktów jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych oraz produktów wykonanych z oksydegradowalnych tworzyw sztucznych:

• patyczków higienicznych,
• sztućców (widelców, noży, łyżek, pałeczek),
• talerzy,
• słomek,
• mieszadełek do napojów,
• patyczków mocowanych do balonów,
• pojemników na żywność wykonanych z polistyrenu ekspandowanego, tj. pojemników takich jak pudełka, z pokrywką lub bez, stosowanych w celu umieszczania w nich żywności, która jest:
  • przeznaczona do bezpośredniego spożycia, na miejscu lub na wynos,
  • zazwyczaj spożywana bezpośrednio z pojemnika, oraz
  • gotowa do spożycia bez dalszej obróbki, takiej jak przyrządzanie, gotowanie czy podgrzewanie,

  w tym pojemników na żywność typu fast food lub na inne posiłki gotowe do bezpośredniego spożycia, z wyjątkiem pojemników na napoje, talerzy oraz paczek i owijek zawierających żywność,

• wykonanych z polistyrenu ekspandowanego pojemników na napoje, w tym ich zakrętek i wieczek,
• wykonanych z polistyrenu ekspandowanego kubków na napoje, w tym ich zakrętek i wieczek.

Podsumowanie

Analizowana dyrektywa bez wątpienia stanowi istotny krok w walce z rosnącą liczbą odpadów z tworzyw sztucznych. Regulacje w niej zawarte oddziałują nie tylko na producentów wytwarzających objęte dyrektywą produkty, lecz są również kluczowe dla wszystkich tych przedsiębiorców, którzy wykorzystują je w prowadzonej działalności – zwłaszcza gastronomicznej czy usługowej. O efektywności tych rozwiązań zadecyduje jednak sposób implementacji dyrektywy do krajowych porządków prawnych, przede wszystkim zaś to, jakie sankcje będą związane z naruszeniem tych przepisów. Polski ustawodawca nie opublikował jeszcze żadnego projektu ustawy implementującej tę dyrektywę.

Martyna Robakowska, praktyka prawa ochrony środowiska kancelarii Wardyński i Wspólnicy