Kiedy (nie) można wyciąć drzewa z lasu? | Co do zasady

Z początkiem 2017 roku ustawodawca wprowadził możliwość wycinania drzew rosnących na nieruchomościach stanowiących własność osób fizycznych w zasadzie bez konieczności uzyskiwania zezwolenia. Aktualnie trwają prace nad nowelizacją, której celem jest ograniczenie tej możliwości. Jednak nawet w obecnym stanie prawnym nie w każdej sytuacji usunięcie drzew rosnących na takich nieruchomościach będzie zgodne z prawem.

Mimo zmian wprowadzonych ostatnią nowelizacją ustawy o ochronie przyrody nadal obowiązuje ogólna zasada, zgodnie z którą na usunięcie drzew i krzewów konieczne jest uzyskanie zezwolenia, a wycięcie drzewa bez zezwolenia zagrożone jest administracyjną karą pieniężną. Jej wysokość stanowi dwukrotność opłaty należnej za usunięcie drzewa. Kary te mogą być wysokie – jeśli bowiem rady gmin nie podejmą uchwał w sprawie stawek opłat za usuwanie drzew (a część z nich już zapowiedziała, że tego nie uczyni), stawka opłaty za 1 cm obwodu drzewa (mierzonego na wysokości 130 cm) wynosi, niezależnie od gatunku i lokalizacji drzewa, 500 zł.

Od obowiązku uzyskania zezwolenia przewidziano jednak szereg wyjątków. Obecnie najbardziej znany i najczęściej stosowany w praktyce dotyczy osób fizycznych, które usuwają drzewo z nieruchomości stanowiącej ich własność, na cele niezwiązane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Co jednak gdy drzewa objęte są ochroną gatunkową, na nieruchomości występują chronione gatunki zwierząt albo nieruchomość stanowi las lub jego część? Wbrew pozorom, w praktyce takie sytuacje występują stosunkowo często.

Drzewa rosnące na terenach objętych formami ochrony przyrody

Niezależnie od tego, czy dane drzewo rośnie w lesie czy też nie, bądź czy nieruchomość stanowi własność osoby fizycznej czy też nie, jego usunięcie może być sprzeczne z prawem ze względu na regulacje dotyczące form ochrony przyrody.

Zakazy usuwania drzew z parków narodowych i rezerwatów przyrody wynikają wprost z ustawy o ochronie przyrody. Ustanawiając park krajobrazowy czy też obszar chronionego krajobrazu, sejmik województwa może wprowadzić na tych terenach zakazy likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nawodnych. Usunięcie innych drzew może być zaś sprzeczne z celami wprowadzenia tych form ochrony przyrody. Usuwanie drzew z obszarów Natura 2000 może z kolei zostać zakwalifikowane jako działanie negatywnie oddziałujące na cele ochrony tego terenu.

Pojedyncze drzewa lub ich skupiska mogą też zostać uznane za pomniki przyrody lub użytki ekologiczne. W uchwale rady gminy ustanawiającej taką formę ochrony przyrody z reguły wprowadzane są zakazy ich niszczenia, uszkadzania lub przekształcania. Poszczególne gatunki drzew (jak na przykład brzoza ojcowska czy sosna błotna) albo rośliny rosnące w ich pobliżu mogą być nadto objęte ochroną gatunkową. Warto wspomnieć, że objęcie ochroną gatunkową nie wymaga uchwały lub decyzji urzędników odnoszącej się do konkretnej rośliny. Samo bowiem wskazanie danego gatunku w rozporządzeniu skutkuje powstaniem opisanych wyżej zakazów. Również takich roślin nie można umyślnie niszczyć i uszkadzać.

Odpowiedzialność karna

Poza ogólnymi zakazami należy mieć na względzie również ryzyko ewentualnej odpowiedzialności karnej. Niszczenie albo uszkadzanie roślin lub zwierząt, wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną przyrody, powodujące istotną szkodę, stanowi przestępstwo zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności.

Pojęcie „istotna szkoda” nie zostało zdefiniowane w przepisach Kodeksu karnego. Istotność szkody należy zatem ocenić indywidualnie w każdym przypadku. Wycięcie nawet jednego drzewa może zostać uznane za istotną szkodę. Jeśli bowiem jego usunięcie będzie mieć wyraźny niekorzystny wpływ na ekosystem, odpowiedzialność karna może znaleźć zastosowanie.

Ochrona gatunkowa ptaków a wycinka drzew

Ochrona gatunkowa obejmuje nie tylko rośliny, lecz także zwierzęta. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z 16 grudnia 2016 w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt ochroną tą objętych jest wiele gatunków ptaków.

Prawodawca wprowadził nie tylko zakazy dotyczące chowu, transportu czy chwytania osobników poszczególnych gatunków, lecz zabronił również niszczenia ich siedlisk, ostoi i gniazd, umyślnego uniemożliwiania dostępu do schronień, a także umyślnego płoszenia i niepokojenia.

Cytowane rozporządzenie ustanawia czasowy wyjątek od zakazu usuwania gniazd. Gniazda z budek dla ptaków i ssaków można usuwać od 16 października do końca lutego. W tym samym okresie dozwolone jest usuwanie gniazd z obiektów budowlanych lub terenów zieleni, jeżeli wymagają tego względy sanitarne lub bezpieczeństwa.

Nie zmienia to faktu, że w wielu przypadkach usuwanie drzew stanowić będzie potencjalne zagrożenie dla chronionych ptaków i naruszać może zakazy ustanowione w celu zapewnienia ich ochrony.

Co z drzewami w lasach?

Regulacje ustawy o ochronie przyrody dotyczące usuwania drzew i krzewów nie dotyczą drzew rosnących w lasach, nawet jeśli stanowią one własność osób fizycznych. Kwestię tę reguluje bowiem ustawa o lasach.

Sytuacje, w których możliwe jest usunięcie drzewa z lasu, przewidziane są co do zasady w tzw. dokumentach gospodarki leśnej:

• planie urządzenia lasu sporządzanym dla lasów stanowiących własność Skarbu Państwa,
• uproszczonym planie urządzenia lasu w przypadku pozostałych lasów.

Dokumenty te określają przyrodnicze i ekonomiczne warunki gospodarki leśnej, a także cele, zadania i sposoby ich realizacji. Przyjmowane zasadniczo na okres 10 lat plany urządzenia lasu zawierają m.in. opis lasów oraz gruntów przeznaczonych do zalesienia, ustalenia programu ochrony przyrody, a także wskazania dotyczące pielęgnowania i ochrony lasu, gospodarki łowieckiej oraz ilości drewna przewidzianego do pozyskania.

Jeśli nie został przyjęty plan urządzenia lasu, gospodarka leśna może być prowadzona w oparciu o decyzje starosty lub nadleśniczego, wydane po przeprowadzeniu inwentaryzacji stanu lasów. Również i te decyzje określają zadania z zakresu gospodarki leśnej – w tym m.in. rozmiary dopuszczalnej wycinki.

W wyjątkowych, losowych przypadkach starosta może wydać decyzję o możliwości pozyskania drewna z lasu wbrew ustaleniom wynikającym z planów urządzenia lasu czy też wskazanych wyżej decyzji.

Ustawa o lasach nie przewiduje natomiast wyraźnej podstawy prawnej do wydania zgody na usunięcie drzew z lasu w sytuacji, gdy dla danego lasu nie sporządzono planu urządzenia lasu lub też nie przeprowadzono inwentaryzacji lasu.

Tylko co to jest las?

Wbrew pozorom odpowiedź na to pytanie wcale nie jest prosta. Ustawa z 28 września 1991 r. o lasach wprowadza bowiem definicję legalną, której interpretacja budzi spory.

Zgodnie z art. 3 pkt 1 tej ustawy lasem jest grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) – drzewami i krzewami oraz runem leśnym – lub przejściowo jej pozbawiony: a) przeznaczony do produkcji leśnej lub b) stanowiący rezerwat przyrody lub wchodzący w skład parku narodowego albo c) wpisany do rejestru zabytków. Za las uznaje się także grunt związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na parkingi leśne i urządzenia turystyczne (art. 3 pkt 2 ustawy o lasach).

W praktyce sporo trudności sprawia określenie, czy lasem jest grunt o powierzchni większej niż 10 arów (1000 m²), który jest pokryty roślinnością leśną, lecz nie spełnia żadnej z dodatkowych przesłanek wskazanych w literach a, b i c.

Sąd Najwyższy odpowiedział na to pytanie twierdząco, wskazując, że dodatkowe przesłanki odnoszą się wyłącznie do obszarów, które są przejściowo pozbawione roślinności leśnej (wyrok SN z 28 stycznia 2009 r., IV CSK 353/08, wyrok SN z 28 stycznia 2010 r., I CSK 258/09, postanowienie SN z 20 września 2012 r., IV CSK 41/12). Wniosek ten został sformułowany przede wszystkim w oparciu o rozporządzenie dotyczące prowadzenia ewidencji gruntów i budynków, zgodnie z którym oznaczenie danego gruntu jako „las” czy też „grunt zadrzewiony i zakrzewiony” zależy wyłącznie od powierzchni gruntu porośniętego roślinnością leśną.

Natomiast zgodnie z poglądami reprezentowanymi w doktrynie, wbrew stanowisku Sądu Najwyższego, jedna z dodatkowych przesłanek powinna zostać spełniona zawsze, by dany teren stanowił las w rozumieniu ustawy o lasach.

Potrzebne doprecyzowanie

Obecnie ustawodawca pracuje nad przyjęciem kolejnych zmian w systemie ochrony drzew i krzewów. Materia ta jest na tyle istotna, że warto byłoby poddać ją bardziej kompleksowej regulacji przygotowanej po przeprowadzeniu szerokich konsultacji społecznych, tak aby odpowiednio wyważyć interesy istotne z punktu ochrony przyrody z interesami właścicieli nieruchomości. Warto byłoby przy okazji doprecyzować definicję lasu, która w świetle stanowiska Sądu Najwyższego jest bardzo szeroka i może obejmować nieruchomości, które nie są w rzeczywistości lasem. Obecnie ocena, czy dana nieruchomość stanowi las, musi być dokonywana odrębnie w każdym przypadku. W większości sytuacji jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii może okazać się w praktyce niemożliwe.

Bartosz Kuraś, Martyna Robakowska, praktyka prawa ochrony środowiska kancelarii Wardyński i Wspólnicy