Kiedy dłużnik odrzuca spadek ze szkodą dla wierzyciela | Co do zasady

Przejdź do treści
Zamów newsletter
Formularz zapisu na newsletter Co do zasady

Kiedy dłużnik odrzuca spadek ze szkodą dla wierzyciela

Dłużnik, chcąc uchylić się od wykonania swych zobowiązań, może podejmować różne działania w związku z możliwym jego powołaniem do spadkobrania po osobie trzeciej. Może próbować zataić skład lub wartość masy spadkowej. Może nawet odrzucić spadek, działając przed sądem lub notariuszem – wobec czego wierzyciel nie jest jednak bezbronny. Chcemy naszym czytelnikom przybliżyć instrument prawny służący ochronie interesów wierzycieli w sytuacji odrzucenia spadku przez dłużnika.

Ubezskutecznienie odrzucenia spadku przez dłużnika

Omawiany instrument pozostaje w bliskiej więzi z tzw. skargą pauliańską (uregulowaną w art. 527 – art. 534 polskiego Kodeksu cywilnego). Został on uregulowany w art. 1024 k.c. Według tego przepisu, jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o skardze pauliańskiej.

Ochrona interesów wierzycieli w oparciu o art. 1024 k.c. ma również zastosowanie do zapisu windykacyjnego. W oparciu o art. 9851 k.c. przepisy o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności stosuje się odpowiednio do zapisów windykacyjnych. W sytuacji, w której transmitent jest powoływany przez pierwotnego spadkodawcę w charakterze spadkobiercy i równolegle w charakterze zapisobiercy windykacyjnego, dochodzi do dwóch oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu. Jeśli dłużnik przyjmuje spadek, natomiast odrzuca zapis windykacyjny, otwiera się możliwość zastosowania art. 1024 k.c. w części dotyczącej odrzucenia zapisu windykacyjnego.

Przesłanki ochrony wierzyciela

Aby wierzyciel mógł skorzystać z ochrony z art. 1024 k.c., musi wykazać dwie główne przesłanki:

  • po pierwsze – element pokrzywdzenia wierzyciela,
  • po drugie – istnienie wierzytelności w momencie odrzucenia spadku.

Na gruncie art. 1024 k.c., w najprostszym znaczeniu, pokrzywdzenie wierzycieli polega na uniknięciu sytuacji wyższej lub pełnej wypłacalności poprzez nieprzyjęcie spadku, czyli odrzucenie potencjalnego majątku, z którego mogliby się zaspokoić wierzyciele. Mimo tej różnicy w przyczynie niewypłacalności (w porównaniu z „klasyczną” skargą pauliańską), efekt jest ten sam, czyli pokrzywdzenie wierzycieli poprzez taki wpływ na sytuację majątkową spadkobiercy, który finalnie prowadzi do stanu niewypłacalności dłużnika i pokrzywdzenia wierzycieli.

Jak już była mowa, wierzytelność musi istnieć w momencie odrzucenia spadku. Wierzytelność ta musi być zaskarżalna, natomiast nie ma znaczenia to, czy jest wymagalna. Wymóg istnienia wierzytelności wprowadzony w art. 1024 k.c. niestety wyłącza ochronę wierzytelności przyszłych (którą przewiduje art. 530 k.c. dotyczący skargi pauliańskiej). W związku z powyższym możliwość wytoczenia powództwa w oparciu o art. 1024 k.c. ma wyłącznie ta osoba, której wierzytelność wobec spadkobiercy istniała w chwili odrzucenia spadku.

Element działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli nie jest natomiast warunkiem koniecznym, by żądać uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne. W orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że nie jest konieczne, by dłużnik odrzucający spadek działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 1 k.c.), gdyż cały stan faktyczny wymagany do zastosowania art. 1024 k.c. jest określony w tym przepisie. Powyższe jest motywowane tym, że wprowadzanie dalszych przesłanek prowadziłoby do ograniczenia uprawnień wierzyciela, co nie znajduje uzasadnienia w istocie odrzucenia spadku oraz treści art. 1024 k.c. Nie należy też do przesłanek zaskarżenia świadomość spadkobiercy wstępującego w prawa spadkobiercy odrzucającego spadek, że odrzucenie nastąpiło z pokrzywdzeniem wierzycieli spadkobiercy pierwotnie powołanego. Świadomość rzeczywistego spadkobiercy nie ma znaczenia, nie stosuje się domniemania z art. 528 k.c. Idąc dalej, dla skuteczności powództwa z art. 1024 k.c. nie ma też znaczenia stan świadomości spadkobierców, którzy zostali powołani do spadku i wstąpili w prawa spadkobiercy, który spadek odrzucił, co do tego, że czynność została dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli1.

Uwaga na termin przedawnienia!

Wierzyciel może zażądać, by odrzucenie spadku uznać za bezskuteczne, w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku. Podkreślamy: wprowadzenie tych terminów do art. 1024 k.c. wyłącza przy dochodzeniu bezskuteczności odrzucenia spadku zastosowanie art. 534 k.c., który przewiduje termin 5-letni (od dokonania czynności oszukańczej) w przypadku skargi pauliańskiej. Między innymi z tego względu tak ważne jest, by wierzyciel zwracał uwagę na sytuację i zachowania dłużnika jako potencjalnego spadkobiercy.

Skutki ubezskutecznienia odrzucenia spadku przez dłużnika

Jeśli sąd uwzględni powództwo w oparciu o art. 1024 k.c., odrzucenie spadku przez dłużnika uznaje się za bezskuteczne w stosunku do tego wierzyciela, co przenosi się na możliwość zaspokojenia się wierzyciela z masy spadkowej, która przez to odrzucenie nie weszła do jego majątku.

W orzecznictwie sądowym wskazuje się, że skutkiem uznania za bezskuteczne oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku jest jedynie tzw. bezskuteczność względna, która wywołuje skutki prawne jedynie w stosunku do wierzyciela, który odrzucenie spadku zaskarżył2. W takiej sytuacji w oparciu o art. 532 k.c. wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami spadkobiercy definitywnego dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną nie weszły do jego majątku. Pierwszeństwo w zaspokojeniu na podstawie art. 1024 k.c. w związku z art. 532 k.c. nie będzie możliwe w przypadku, gdy wierzytelności wierzycieli spadkobiercy zostały zabezpieczone hipoteką. W naszej opinii wierzyciel wygrywający sprawę na podstawie art. 1024 k.c. nie ma też pierwszeństwa w zaspokojeniu przed wierzycielami spadkowymi (wierzycielami, wobec których dług został „odziedziczony” po osobie trzeciej).

Treść powództwa

Formułując żądanie powództwa na podstawie art. 1024 k.c. – podobnie jak w przypadku skargi pauliańskiej – należy mieć na szczególnej uwadze precyzyjne określenie rodzaju, czasu powstania i wysokości wierzytelności, której ochrony w ten sposób się poszukuje.

Adam Studziński, adwokat, Franciszek Wiącek, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy

 


[1] Tak np. w wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z 30 maja 2014 r., XII C 982/13, LEX nr 1892858.

[2] Tak np. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 20 lutego 2015 r., I ACa 973/14, LEX nr 1661164.