Jurysdykcja w sprawach rozwodowych z elementem międzynarodowym | Co do zasady

Wielu z nas spędza część życia za granicą. Część emigruje na stałe, zachowując jednak silne więzi z państwem swego pochodzenia. Część dzieli życie między kilka krajów, staje się „obywatelami świata”, z kilkoma paszportami, uprawnieniami do głosowania i nieruchomościami na różnych kontynentach. Dla takich osób rozwód może mieć globalne implikacje. W przypadku małżonków o znaczących aktywach podział majątku jest prawdziwym wyzwaniem, ale o ile pieniądze można podzielić, dzieci już nie. Ustalenie lub wybór właściwej jurysdykcji mogą okazać się kluczowe dla należytego zabezpieczenia swoich interesów.

Co do zasady, zgodnie z przepisami polskiego Kodeksu postępowania cywilnego, ten sam sąd orzeka o wszystkich sprawach dotyczących rodziny, czyli również o władzy rodzicielskiej, kontaktach i alimentach na rzecz byłego małżonka lub wspólnych małoletnich dzieci małżonków.

Reguła ta podlega jednak ograniczeniom w sytuacji, gdy w sprawie pojawi się element międzynarodowy w postaci np. obcego obywatelstwa lub miejsca zwykłego pobytu za granicą. Tym samym, rozpoznając sprawę rozwodową z tzw. elementem międzynarodowym (obcym, transgranicznym), sąd powinien ustalić w pierwszej kolejności, czy w ogóle ma prawo ją merytorycznie rozstrzygać.

Sąd może mieć jurysdykcję w całości (orzeka wtedy zarówno w sprawach małżeńskich, jak i o władzy rodzicielskiej oraz alimentach), w części (sąd rozstrzyga o rozwodzie bez orzekania o władzy rodzicielskiej i o alimentach) albo może w ogóle jej nie posiadać.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami (art. 1099 k.p.c.) brak jurysdykcji krajowej sąd bierze pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy, a brak jurysdykcji krajowej stanowi przyczynę nieważności postępowania (art. 1099 § 2 k.p.c.).

Rozwód zwykle tam, gdzie zwykły pobyt

Aktem regulującym jurysdykcję w sprawach małżeńskich oraz z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej w państwach członkowskich UE (z wyjątkiem Danii)¹ jest rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (dalej jako rozporządzenie Bruksela II bis).

Rozporządzenie Bruksela II bis stosuje się w sprawach cywilnych odnoszących się m.in. do rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa. Co istotne, przepisy te znajdują zastosowanie niezależnie od tego, czy małżonkowie posiadają obywatelstwo państwa członkowskiego UE². Rozporządzenie Bruksela II bis nie ustanawia przepisów kolizyjnych, które rozstrzygają o tym, które prawo materialne stosuje się do rozwodu. Sąd właściwy musi więc określić prawo właściwe zgodnie z prawem wewnętrznym.

Decydujące znaczenie w zakresie wyboru jurysdykcji, zarówno w sprawach małżeńskich, jak i w kwestii odpowiedzialności rodzicielskiej, ma łącznik tzw. miejsca zwykłego pobytu (ang. habitual residence; fr. résidence habituelle). Terminu „miejsce zwykłego pobytu” nie należy interpretować zgodnie z prawem swojego państwa, tylko należy przypisać mu „autonomiczne” znaczenie na podstawie i do celów prawa UE. W dużym uproszczeniu nie chodzi tu zatem o miejsce tymczasowej obecności w chwili wniesienia pozwu, miejsce zameldowania ani o zamiar pobytu w danym państwie, lecz o miejsce, w którym koncentrują się czyjeś interesy życiowe.

Zgodnie z art. 3 rozporządzenia Bruksela II bis w sprawach dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa właściwe są sądy państwa członkowskiego UE, na którego terytorium:

• oboje małżonkowie mają zwykły pobyt, lub
• oboje małżonkowie mieli ostatnio zwykły pobyt, a jedno z nich ma tam nadal zwykły pobyt,
• strona przeciwna ma zwykły pobyt, lub
• w przypadku wspólnego pozwu lub wniosku, jedno z małżonków ma zwykły pobyt, lub
• powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam od przynajmniej roku bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, lub
• powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam przynajmniej od sześciu miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku i jest obywatelem danego państwa członkowskiego lub, w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, ma tam swój „domicile”³,

lub którego obywatelami są oboje małżonkowie lub, w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, w którym mają swój wspólny „domicile”.

Podstawy jurysdykcji w sprawach małżeńskich mają charakter alternatywny, co oznacza, że nie obowiązuje między nimi porządek pierwszeństwa⁴. Postanowienia rozporządzenia Bruksela II bis mają umożliwić elastyczny wybór właściwego sądu osobom, które skorzystały z przysługującej im swobody przemieszczania się. Dla tych osób łatwiejsze może być zwrócenie się do sądów państwa członkowskiego, w którym zwykle zamieszkują. Możliwe jest również to, że będą one wolały się zwrócić do sądów swojego rodzimego kraju, którego językiem lepiej władają i są lepiej zaznajomione z jego systemem sądownictwa i porządkiem prawnym⁵.

Pomimo tak szerokiej regulacji rozporządzenie Bruksela II bis nie przewiduje możliwości dokonania zapisu jurysdykcyjnego. Warto zatem pamiętać, że jeśli taki zapis znalazł się w umowie przedmałżeńskiej, nie będzie on miał wpływu na jurysdykcję w sprawie rozwodowej.

Jurysdykcja w sprawach władzy (odpowiedzialności) rodzicielskiej⁶ nie zawsze w tym samym sądzie co rozwód

Podstawą do ustalenia jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jest miejsce zwykłego pobytu dziecka⁷, przy czym reguła ta ma zastosowanie z trzema wyjątkami.

Pierwszy wyjątek zakłada, że w przypadku zgodnego z prawem przemieszczenia się dziecka z jednego państwa członkowskiego do drugiego przez pierwsze trzy miesiące zostaje utrzymana jurysdykcja sądów państwa poprzedniego zwykłego pobytu, mimo że dziecko ma zwykły pobyt już w innym państwie (art. 9 rozporządzenia Bruksela II bis).

Drugi wyjątek dotyczy bezprawnej zmiany miejsca zwykłego pobytu dziecka. W takiej sytuacji, określonej i uregulowanej przez art. 10 rozporządzenia Bruksela II bis, ustala się właściwość na rzecz sądu, na którego terytorium dziecko miało miejsce zwykłego pobytu bezpośrednio przed bezprawnym uprowadzeniem.

Celem tego rozwiązania jest utrzymanie dotychczasowej pozycji podmiotu (rodzica lub instytucji), którego prawo do pieczy zostało naruszone, oraz uniemożliwienie osobie uprowadzającej dziecko korzystania z jurysdykcji wyznaczonej bezprawnie zmienionym miejscem zwykłego pobytu dziecka.

Ustalenie jurysdykcji sądów państwa członkowskiego, na którego terytorium dziecko się obecnie znajduje, jest możliwe tylko, jeśli zabranie dziecka przestanie mieć charakter bezprawny w wyniku uregulowania sytuacji w sposób wyraźny lub dorozumiany w zależności od przypadku określonego w rozporządzeniu Bruksela II bis.

Artykuł 10 rozporządzenia Bruksela II bis przewiduje bowiem sytuacje, w których osoba sprawująca pieczę zezwala na zabranie dziecka lub gdy sąd, którego właściwość została utrzymana z racji bezprawnego przemieszczenia dziecka, wyda orzeczenie zatwierdzające przemieszczenie lub ustalające pieczę nad dzieckiem w sposób niepociągający za sobą powrotu dziecka. Podobnie omawiany artykuł przewiduje sytuację, w której przez okres roku osoba uprawniona do żądania powrotu dziecka albo nie wystąpiła z odpowiednim żądaniem, albo je wycofała i nie wniosła ponownie sprawy w celu spowodowania powrotu dziecka. We wszystkich tych przypadkach następuje przekazanie jurysdykcji sądom państwa członkowskiego, do którego dziecko zostało uprowadzone⁸.

Trzeci wyjątek obejmuje sytuację, w której orzekanie w przedmiocie odpowiedzialności rodzicielskiej jest związane z orzekaniem o rozwodzie (art. 12 ust. 1 rozporządzenia Bruksela II bis). Sąd orzekający rozwód ma jurysdykcję, jeżeli łącznie spełnione są następujące warunki:

• na co najmniej jednym z małżonków spoczywa odpowiedzialność rodzicielska w stosunku do dziecka,
• małżonkowie i wszystkie podmioty odpowiedzialności rodzicielskiej akceptują – formalnie lub w inny jednoznaczny sposób – jurysdykcję sądu orzekającego rozwód, co musi zostać ustalone przez sąd w momencie, w którym zostaje do niego wniesiony pozew,
• jurysdykcja danego sądu jest zgodna z dobrem dziecka.

Określony w art. 12 ust. 1 rozporządzenia Bruksela II bis moment uznania jurysdykcji nie powinien być rozumiany w powyższym sensie „technicznoprawnym”, lecz interpretowany w ten sposób, że ma on na względzie wszczęcie postępowania sądowego. Chwilą uznania jurysdykcji jest zatem ta, w której strony najwcześniej w sposób prawnie wiążący mogły uznać jurysdykcję. Taką chwilą dla strony powodowej jest złożenie pozwu, a dla pozwanej – odpowiedzi na pozew⁹.

Jeżeli nie można ustalić jurysdykcji sądu państwa członkowskiego na podstawie rozporządzenia Bruksela II bis, jurysdykcję określa się w każdym państwie członkowskim według prawa tego państwa.

Rozporządzenie Bruksela II bis przewiduje także możliwość przeniesienia sprawy lub jej części, pod pewnymi warunkami, z sądu posiadającego właściwość rzeczową do sądu państwa członkowskiego, z którym dziecko ma szczególny związek¹⁰. Przekazanie sprawy do sądu innego państwa członkowskiego na podstawie art. 15 rozporządzenia Bruksela II bis może mieć miejsce tylko w razie spełnienia trzech przesłanek, a mianowicie:

• przesłanki posiadania przez dziecko szczególnego związku z innym państwem członkowskim, do którego jurysdykcji należy zdaniem sądu rozpoznanie sprawy co do istoty,
• przesłanki lepszego umiejscowienia sądu tego innego państwa członkowskiego dla osądzenia sprawy,
• przesłanki dobra dziecka, któremu ma służyć przekazanie sprawy, a więc bez ryzyka negatywnego wpływu na jego sytuację¹¹.

Zobowiązania alimentacyjne

Kwestię jurysdykcji w sprawach alimentacyjnych regulują przepisy rozporządzenia Rady (WE) nr 4/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych (rozporządzenie 4/2009).

Rozporządzenie 4/2009 reguluje ogół zobowiązań alimentacyjnych, w tym zobowiązania alimentacyjne między małżonkami, a także rodziców wobec ich małoletnich dzieci. Nie ma przy tym znaczenia, czy dzieci pochodzą z małżeństwa, czy też nie.

Sądami, które mają jurysdykcję do rozpoznawania spraw dotyczących zobowiązań alimentacyjnych, są sąd zwykłego miejsca pobytu pozwanego lub sąd zwykłego miejsca pobytu wierzyciela. Jeśli orzekanie o obowiązku alimentacyjnym jest konsekwencją orzekania o odpowiedzialności rodzicielskiej, jurysdykcja należy do tego samego sądu co jurysdykcja w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej (art. 3 rozporządzenia 4/2009). Oznacza to na przykład, że w przypadku bezprawnego uprowadzenia dziecka sąd rozwodowy nie będzie miał jurysdykcji do orzekania o alimentach na rzecz wspólnych małoletnich dzieci małżonków.

W odniesieniu do zobowiązań alimentacyjnych między małżonkami rozporządzenie 4/2009 dopuszcza, aby małżonkowie, na zasadach określonych w art. 4, zawarli umowę prorogacyjną co do właściwości danego sądu w zakresie rozstrzygania sporów już wynikłych lub mogących wyniknąć między nimi w sprawach dotyczących zobowiązań alimentacyjnych. Rozporządzenie 4/2009 wyłącza natomiast możliwość zapisu jurysdykcyjnego w zakresie zobowiązań alimentacyjnych wobec dzieci poniżej 18 roku życia.

Jurysdykcja w sprawach spoza UE

Jurysdykcja sądów polskich w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących małżeńskich stosunków majątkowych ma charakter wyłączny jedynie wówczas, gdy jednocześnie zachodzą trzy przesłanki, a mianowicie małżonkowie są obywatelami polskimi, mają miejsce zamieszkania oraz miejsce zwykłego pobytu w Polsce (art. 1103¹ § 2 k.p.c.).

Rozporządzenie Bruksela II bis oraz, o czym nie należy zapominać, ratyfikowane umowy międzynarodowe¹², w zakresie swojego zastosowania, wyłączają natomiast korzystanie przez sąd krajowy z regulacji jurysdykcyjnej przewidzianej w art. 1103 i 1103¹ k.p.c.¹³

Jurysdykcja fakultatywna sądów polskich w sprawach małżeńskich istnieje wtedy, gdy wystąpi co najmniej jedna z następujących równorzędnych okoliczności:

• oboje małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania lub ostatnie miejsce zwykłego pobytu w Polsce, jeżeli jedno z nich nadal ma tutaj miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu,
• małżonek (cudzoziemiec) będący powodem ma co najmniej od roku bezpośrednio przed wszczęciem postępowania miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Polsce,
• małżonek będący powodem ma obywatelstwo polskie i od co najmniej od sześciu miesięcy bezpośrednio przed wszczęciem postępowania ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Polsce,
• oboje małżonkowie mają obywatelstwo polskie.

First-come, first-served, czyli kto pierwszy ten lepszy…

Może się zdarzyć, że małżonkowie wniosą pozwy rozwodowe w różnych państwach Unii Europejskiej. W takiej sytuacji sąd, do którego pozew wniesiono później, zawiesza z urzędu postępowanie do czasu ustalenia jurysdykcji sądu, do którego wniesiono pozew w pierwszej kolejności. Jeżeli pierwszy sąd uzna się za właściwy, to drugi stwierdza brak swej właściwości (art. 19 rozporządzenia Bruksela II bis).

Wybór najkorzystniejszej jurysdykcji przez jednego z małżonków może być motywowany względami finansowymi (różnice w kosztach sądowych postępowania rozwodowego albo kosztach reprezentacji, korzystne prawo materialne dotyczące rozstrzygania o kwestiach majątkowych małżonków), dążeniem do szybszego rozwodu bez okresu obligatoryjnej separacji czy brakiem konieczności wykazywania zupełności i trwałości rozkładu pożycia. Może to być również decyzja osoby, która przeprowadziła się za granicę z powodów osobistych lub zawodowych i która wniosła o rozwód w swoich (obecnie) właściwych miejscowo sądach. Bez względu na to, czy wybór danej jurysdykcji jest przemyślaną taktyką procesową, czy po prostu konsekwencją przeprowadzki do innego państwa, jej skutki dla drugiej strony mogą być równie szkodliwe.

Przed podjęciem decyzji o właściwości sądu należy wspólnie z pełnomocnikiem rozważyć następujące kwestie:

• czy przepisy danego państwa pozwalają na rozwód bez zachowania okresu przymusowej separacji?
• ile w danej jurysdykcji może trwać postępowanie rozwodowe?
• jakie mogą być skutki finansowe rozwodu w danym kraju (należy ustalić np., czy na gruncie obowiązujących w nim przepisów składniki majątku nabyte przed zawarciem małżeństwa wchodzą do ustawowej wspólności majątkowej lub czy objęte są wspólnotą majątkową składniki majątku nabyte w drodze dziedziczenia i darowizny)?
• czy sądy w danym państwie będą uprawnione do wydania postanowień zabezpieczających, tak aby mienie małżeńskie nie mogło zostać przeniesione poza jego jurysdykcję?
• w jaki sposób sądy danej jurysdykcji rozpatrują spory rodzicielskie¹⁴ (zasadnicze znaczenie ma tutaj praktyka sądów, a nie tylko obowiązujące przepisy, nie bez znaczenia pozostają również kwestie związane ze skutecznością egzekucji orzeczeń w przypadku braku współpracy ze strony drugiego rodzica)?
• czy wyrok rozwodowy zostanie uznany w państwie, do którego zamierzamy się przeprowadzić po rozwodzie?
• jakie będą koszty uzyskania rozwodu i innych postępowań okołorozwodowych w danej jurysdykcji?

Anna Olejniczak-Michalska, radca prawny, praktyka doradztwa dla klientów indywidualnych oraz reprywatyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy