Brexit a prawo rodzinne | Co do zasady

Z dniem 31 stycznia 2020 r. Wielka Brytania przestała być państwem członkowskim UE i od tego czasu nie uczestniczy w unijnych procesach podejmowania decyzji ani w pracach instytucji UE. Rozpoczął się uzgodniony w ramach umowy o wystąpieniu okres przejściowy, który potrwa do 31 grudnia 2020 r. Do tego czasu wszystkie przepisy UE (z pewnymi wyjątkami nieodnoszącymi się do prawa rodzinnego) nadal mają zastosowanie do Wielkiej Brytanii, tak jak do państw członkowskich UE. Jak jednak będą wyglądać kwestie rozwodów, alimentów i władzy rodzicielskiej od nowego roku?

Rozwód

Aktem regulującym jurysdykcję w sprawach małżeńskich oraz z zakresu władzy rodzicielskiej w państwach członkowskich UE (z wyjątkiem Danii) jest rozporządzenie Bruksela II bis (rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000).

Do końca okresu przejściowego rozporządzenie Bruksela II bis znajduje zastosowanie w stosunkach między państwami członkowskimi UE oraz Wielką Brytanią, służąc m.in. ustaleniu, w jakim sądzie można wszcząć postępowanie rozwodowe, który sąd ma pierwszeństwo w rozpatrywaniu sporu lub czy sąd rozstrzygający o rozwodzie ma także jurysdykcję do rozstrzygania w kwestiach dotyczących władzy rodzicielskiej. Jeśli wniosek o rozwód zostanie złożony przed upływem okresu przejściowego, postępowanie rozwodowe będzie kontynuowane zgodnie z obowiązującymi przepisami UE (nawet jeśli samo postępowanie zakończy się po jego upływie).

Po okresie przejściowym zmienią się m.in. obowiązujące dotychczas na podstawie rozporządzenia Bruksela II bis zasady związane z regułą lis pendens, a więc zawisłości sprawy¹. Wielka Brytania powróci do zasady obowiązującej w państwach common law, czyli tzw. doktryny forum non conveniens, co oznacza, że angielski sąd będzie miał prawo zawiesić postępowanie, jeśli uzna, że sąd innego państwa jest oczywiście i wyraźnie bardziej odpowiedni dla rozstrzygnięcia sporu.

Warto jednocześnie zauważyć, że zgodnie z prawem angielskim sąd, do którego sprawa została wniesiona, nie przeprowadza takiej analizy z urzędu, ale jedynie na wniosek jednej ze stron. To pozwany, który podnosi zarzut forum non conveniens, powinien wykazać, że sąd zagraniczny również posiada jurysdykcję oraz jest oczywiście i jednoznacznie bardziej odpowiedni. Jeśli pierwsza z przesłanek jest spełniona, powód, który chce uniknąć uznania zasadności zarzutu procesowego, powinien udowodnić, że nie może uzyskać ochrony swoich praw w danym sądzie zagranicznym, a zatem że nie została spełniona druga z przesłanek wymaganych dla uznania zasadności zarzutu. Powyższe przesłanki zastosowania doktryny forum non conveniens podlegają dyskrecjonalnej kontroli przez sąd, do którego sprawa została wniesiona.

Jeśli chodzi o uznawanie orzeczeń wydanych w państwach członkowskich, stanowisko to będzie zależało od danego państwa. W przypadku 13 spośród 27 państw członkowskich (w tym Polski), które podobnie jak Wielka Brytania podpisały Konwencję haską z 1970 r. o uznawaniu rozwodów i separacji prawnej, orzeczenia wydane w jednym państwie będą automatycznie uznawane w innym. W przypadku pozostałych państw należy w każdym przypadku sprawdzić istniejące umowy dwustronne lub przepisy prawa krajowego, aby ustalić, czy wydane orzeczenie podlega automatycznemu uznaniu, czy też dopiero należy doprowadzić do jego uznania w danym państwie.

Władza rodzicielska, środki ochrony dzieci i uprowadzenia rodzicielskie

Rozporządzenie Bruksela II bis poza kwestiami jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich zawiera także regulacje dotyczące jurysdykcji w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz uprowadzeń rodzicielskich w UE, uzupełniając w tym ostatnim zakresie postanowienia Konwencji haskiej z 1980 r. dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzeń dziecka za granicę.

W przypadku bezumownego Brexitu postępowania z zakresu władzy (odpowiedzialności) rodzicielskiej, o zastosowanie środków ochrony dzieci, a także o powrót dziecka do miejsca zwykłego pobytu, trwające w dniu zakończenia okresu przejściowego, będą się toczyć na dotychczasowych zasadach. W nowych sprawach zastosowanie znajdą odpowiednio przepisy Konwencji haskiej z 1996 r. o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci, a także przepisy wspomnianej wcześniej Konwencji haskiej z 1980 r.

W sprawach dotyczących uprowadzeń rodzicielskich zakres gwarancji procesowych wynikających z rozporządzenia Bruksela II bis jest niewątpliwie szerszy. Zgodnie z rozporządzeniem:

• państwa członkowskie muszą rozpoznać wniosek o powrót dziecka w ciągu 6 tygodni od jego złożenia,
• istnieje wymóg wysłuchania dziecka, jeśli pozwala na to jego wiek i stopień dojrzałości,
• rodzic wnioskujący o powrót ma zagwarantowane prawo do bycia wysłuchanym przed ewentualnym oddaleniem wniosku o powrót,
• sąd nie może odmówić powrotu dziecka na podstawie art. 13b Konwencji haskiej z 1980 r., jeżeli ustalono, że zostały podjęte odpowiednie środki w celu zabezpieczenia ochrony dziecka po jego powrocie.

Kluczową jednak różnicą między obecnie stosowaną regulacją w przedmiocie uprowadzenia dziecka za granicę a postępowaniem opartym wyłącznie na podstawie Konwencji haskiej z 1980 r. jest mechanizm wynikający z art. 11 (6)-(8) rozporządzenia Bruksela II bis. Mechanizm ten znajduje zastosowanie w sprawach wewnątrzunijnych, gdy wniosek o powrót został oddalony przez sąd państwa, do którego dziecko zostało uprowadzone, na podstawie art. 13 Konwencji haskiej z 1980 r. Umożliwia on sądowi miejsca zwykłego pobytu dziecka dokonanie ponownej oceny wniosku o powrót oraz merytorycznego rozstrzygnięcia o opiece bez podstaw do odmowy wykonania tego orzeczenia przez państwo, którego sąd oddalił wniosek o powrót.

Wykonywanie zobowiązań alimentacyjnych

Ramy dla jurysdykcji i wykonywania orzeczeń w sprawie świadczeń alimentacyjnych między państwami członkowskimi stanowi obecnie tzw. rozporządzenie alimentacyjne (rozporządzenie Rady (WE) nr 4/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych).

Wielka Brytania, przygotowując się na możliwość bezumownego opuszczenia UE, podpisała i ratyfikowała Konwencję haską z 2007 r. (Konwencja haska z dnia 23 listopada 2007 r. o międzynarodowym dochodzeniu alimentów na rzecz dzieci i innych członków rodziny), która wejdzie w życie po zakończeniu okresu przejściowego.

Konwencja haska z 2007 r. w wielu kwestiach zawiera unormowania tożsame z rozporządzeniem alimentacyjnym, ale warto wskazać parę różnic.

Po pierwsze – i jest to podstawowa różnica między ww. regulacjami prawnymi – Konwencja haska z 2007 r. dotyczy nie tyle problematyki właściwości prawa lub jurysdykcji, ile skuteczności zagranicznych orzeczeń i ułatwień w dochodzeniu alimentów w sytuacjach transgranicznych. Rozporządzenie alimentacyjne zawiera natomiast kilka alternatywnych bezpośrednich podstaw jurysdykcji. Ponadto, jeśli postępowanie dotyczące tych samych stron i tych samych spraw toczy się przed kilkoma sądami krajów UE, jurysdykcję sprawuje sąd, przed którym najpierw wytoczono powództwo.

O ile nie zostanie osiągnięte porozumienie z UE, zasady jurysdykcji mające zastosowanie do dochodzenia świadczeń alimentacyjnych będą wynikać z przepisów prawa krajowego i być może różnić się w zależności od rodzaju świadczeń.

Po drugie, rozporządzenie alimentacyjne ma zastosowanie do zobowiązań alimentacyjnych wynikających ze stosunku rodzinnego, pokrewieństwa, małżeństwa lub powinowactwa. Zakres przedmiotowy Konwencji haskiej z 2007 r. jest nieco bardziej złożony, ponieważ Konwencja pozwala na ograniczenie i rozszerzenie domyślnego zakresu zastosowania obejmującego zobowiązania alimentacyjne na rzecz dziecka, które nie ukończyło 21 lat, oraz zobowiązań alimentacyjnych między małżonkami i byłymi małżonkami w sytuacji, gdy wniosek jest składany jednocześnie z powództwem wynikającym ze stosunków między rodzicami a dziećmi.

Podsumowanie

Brexit z pewnością będzie miał wpływ na rozwody transgraniczne oraz stosunki między rodzicami i dziećmi w relacjach między Wielką Brytanią a państwami UE, choćby ze względu na zmianę podstaw prawnych składanych wniosków czy pozwów oraz wskazane powyżej różnice między poszczególnymi instrumentami prawnymi. Należy mieć jednak nadzieję, że system Konwencji haskich zapewni członkom rodzin równie skuteczną jak obecnie ochronę ich praw.

Anna Olejniczak-Michalska, radca prawny, praktyka doradztwa dla klientów indywidualnych i reprywatyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy