Apelacja po terminie? | Co do zasady

Skoro 14-dniowy termin na złożenie apelacji przysługuje niezależnie oskarżonemu i obrońcy, to późniejsze wyznaczenie obrońcy z urzędu może znacznie wydłużyć faktyczny czas na złożenie apelacji, gdyż termin biegnie od dnia doręczenia temu obrońcy odpisu wyroku z uzasadnieniem.

Uchwała Sądu Najwyższego z 24 sierpnia 2016 r., I KZP 4/16

24 sierpnia 2016 r. Sąd Najwyższy, w odpowiedzi na pytanie prawne Sądu Okręgowego w K., podjął uchwałę następującej treści:

​Wyznaczenie obrońcy z urzędu na podstawie art. 80a § 2 k.p.k., w celu sporządzenia apelacji (art. 444 § 2 k.p.k.) – w brzmieniu tych przepisów z okresu od dnia 1 lipca 2015 r. do dnia 14 kwietnia 2016 r. – nakłada na sąd obowiązek doręczenia temu obrońcy odpisu wyroku z uzasadnieniem, od której to czynności rozpoczyna się dla niego bieg terminu zawitego do wniesienia apelacji, nawet jeżeli wyznaczenie to nastąpiło po upływie terminu do jej wniesienia w odniesieniu do oskarżonego.

Uchwała dotyczy nieobowiązującego już stanu prawnego, ale wciąż ma znaczenie praktyczne, o czym dalej.

Stan faktyczny

Pytanie prawne sądu okręgowego wynikło z wątpliwości, czy obrońca z urzędu wyznaczony na żądanie oskarżonego dotrzymał terminu zawitego na wniesienie apelacji.

W sprawie, w której sąd przekazał zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu, oskarżony R.G. został najpierw uniewinniony wyrokiem sądu rejonowego. Na skutek apelacji sprawa została przez sąd drugiej instancji przekazana do ponownego rozpoznania, w wyniku którego R.G. został wyrokiem z 2 października 2015 r. uznany za winnego zarzucanego mu czynu.

Co istotne, 1 lipca 2015 r. weszła w życie nowelizacja Kodeksu postępowania karnego¹, która zmieniła m.in. zakres praw i obowiązków oskarżonego, o czym oskarżony R.G. został pouczony.

Wyrok skazujący został doręczony oskarżonemu 14 października 2015 r. (oskarżony nie był obecny podczas ogłoszenia wyroku). Dnia 20 października 2015 r. wniósł on o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku.

Wyrok wraz z uzasadnieniem został doręczony oskarżonemu 6 listopada 2015 r. Dziesięć dni później R.G. złożył wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu, w celu sporządzenia apelacji w jego imieniu, bowiem do tej pory nie korzystał z pomocy obrońcy. Dnia 14 grudnia 2015 r. sąd rejonowy wydał zarządzenie o wyznaczeniu R.G. obrońcy z urzędu, któremu 7 stycznia 2016 r. doręczono odpis wyroku wraz z uzasadnieniem.

21 stycznia 2016 r. obrońca wniósł apelację, która została przyjęta i przekazana sądowi okręgowemu do rozpoznania. Sąd ten powziął jednak wątpliwość, czy apelacja ta została złożona w ustawowym terminie, skoro odpis wyroku wraz z uzasadnieniem został doręczony oskarżonemu 6 listopada 2015 r.

Zmiany w przepisach

Ocena przedmiotowej kwestii wymaga przeanalizowania zmiany w przepisach postępowania karnego. Stan prawny obowiązujący do 1 lipca 2015 r. różnił się od tego obowiązującego od 1 lipca 2015 r. do 14 kwietnia 2016 r., zaś jeszcze inny stan prawny obowiązuje od 15 kwietnia 2016 r.

Kluczowa dla omawianej kwestii jest wykładnia wzajemnie powiązanych przepisów art. 80a, 140, 444 § 2 i 3 oraz art. 445 § 1 k.p.k. Warto zaznaczyć, że art. 445 § 1 k.p.k. nie uległ zmianie – nadal przewiduje czternastodniowy termin na wniesienie apelacji, biegnący dla każdego uprawnionego od doręczenia mu wyroku z uzasadnieniem.

Art. 80a k.p.k., dotyczący wyznaczenia obrońcy na wniosek oskarżonego, został dodany² i wszedł w życie 1 lipca 2015 r., a następnie został uchylony³ – przepis ten nie obowiązuje od 15 kwietnia 2016 r. W okresie obowiązywania, który dotyczy przedmiotowej sprawy, przepis ten przewidywał obowiązek wyznaczenia przez sąd, na żądanie oskarżonego, obrońcy dla oskarżonego, który nie ma obrońcy z wyboru i okoliczności sprawy nie wymagają wyznaczenia obrony obligatoryjnej, w celu obrony lub dokonania określonej czynności procesowej (np. sporządzenia apelacji) i łączył się z obowiązującą między 1 lipca 2015 r. a 15 kwietnia 2016 r. dyspozycją § 2 i 3 art. 444. Obecnie uchylone § 2 i 3 art. 444 k.p.k. zakładały ówcześnie obowiązek pouczenia oskarżonego o uprawnieniu do złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy w celu sporządzenia apelacji ponownie podczas ogłaszania wyroku lub przy doręczeniu wyroku. Natomiast art. 140 k.p.k., w niezmienianej treści, nakazuje doręczanie orzeczeń, zarządzeń, zawiadomień i odpisów, które ustawa nakazuje, co do zasady, doręczać stronom, a także obrońcom, pełnomocnikom i ustawowym przedstawicielom. A zatem na mocy art. 140 k.p.k. obrońcy oskarżonego należy doręczyć wyrok z uzasadnieniem niezależnie od doręczenia go samemu oskarżonemu.

Trzeba bowiem zaznaczyć, że na gruncie postępowania karnego możliwe jest złożenie apelacji zarówno przez samego oskarżonego, jak i przez jego obrońcę. Co więcej apelacje te nie muszą być tożsame co do treści, budowy, zarzutów itp.

Problem polega więc na tym, że z jednej strony art. 445 k.p.k. wyznacza zawity termin do wniesienia apelacji, natomiast regulacje art. 80a i 444 § 2 k.p.k. nie wskazywały sposobu jego liczenia w przypadku złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu celem wniesienia tego środka odwoławczego. Sąd okręgowy w uzasadnieniu pytania prawnego opowiedział się za brakiem obowiązku sądu doręczenia takiemu obrońcy wyroku z uzasadnieniem i otwarcia nowego czternastodniowego terminu do wniesienia apelacji, argumentując, że „narusza [to] podstawowe zasady Kodeksu postępowania karnego – w tym instytucję terminów zawitych i zasadę ich nieprzedłużalności, jest też sprzeczne z regułami równości stron procesowych, a ponadto – w rzeczywistości nie znajduje postawy prawnej”.

Prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o odmowę podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały, bowiem uznał m.in., że „wykładnia wzajemnie powiązanych przepisów art. 80a § 1 i 2, art. 140, art. 444 § 2 i 3 oraz art. 445 § 1 k.p.k. prowadzi do jednoznacznego wniosku, że wyznaczenie obrońcy (lub pełnomocnika) z urzędu w celu sporządzenia apelacji otwiera dla niego termin do jej wniesienia z dniem doręczenia mu odpisu wyroku z uzasadnieniem”.

Stanowisko Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy postanowił podjąć uchwałę w zakresie pierwszego pytania i jednoznacznie stwierdził, że wyznaczenie obrońcy z urzędu skutkuje obowiązkiem doręczenia mu odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem, a od daty doręczenia biegnie dla niego termin zawity do wniesienia apelacji. Sąd Najwyższy uznał bowiem, że skoro przepisy mówią „o wyznaczeniu obrońcy w celu sporządzenia apelacji oraz o czternastodniowym terminie do wniesienia apelacji, który biegnie dla każdego uprawnionego od daty doręczenia mu wyroku z uzasadnieniem” to „logicznym następstwem wyznaczenia obrońcy z urzędu w celu sporządzenia apelacji jest jego uprawienie do jej wniesienia; z kolei realizacja tego uprawienia możliwa jest poprzez doręczenie mu odpisu wyroku sądu pierwszej instancji wraz z uzasadnieniem”. Sąd Najwyższy nie podzielił argumentów sądu okręgowego o różnicowaniu pozycji stron procesowych, zauważając, że sytuacja obrońcy z wyboru i obrońcy z urzędu jest z założenia inna, bowiem „to nie oskarżony decyduje o ustanowieniu obrońcy [z urzędu], a wyznacza go z urzędu uprawniony organ procesowy, tym samym zobowiązując go do określonego działania”, natomiast obrońca z wyboru „ma oczywiście, w ramach zasad rzetelnego wykonywania zawodu, obowiązek ustalenia aktualnej sytuacji procesowej oskarżonego i w zależności od własnej jej oceny podjęcia się obrony bądź jej odmówienia”.

Jeśli więc oskarżony złoży, nawet w czternastym dniu terminu do wniesienia apelacji, wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu, to czynność ta zachowa swą procesową skuteczność, a właściwy sąd będzie zobowiązany do rozpatrzenia takiego wniosku.

Aktualność uchwały

Wydawać by się mogło, że omawiana uchwała jest mało istotna z uwagi na ograniczenie czasowe jej stosowania, powodowane nowelizacją przepisów – uchyleniem art. 80a oraz zmianą art. 444 k.p.k. Jak jednak zauważył Sąd Najwyższy, powyższe rozważania zachowują aktualność w stosunku do „nowego” art. 78 § 1a k.p.k., który przewiduje możliwość żądania wyznaczenia obrońcy z urzędu w celu dokonania określonej czynności procesowej – dla oskarżonego, który nie ma obrońcy z wyboru i który należycie wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Tym samym także w obowiązującym stanie prawnym może się okazać, że obrońca z urzędu zostanie wyznaczony już po upływie terminu do wniesienia apelacji przez oskarżonego, a to oznacza, że także w takim przypadku będzie się dla niego otwierał „nowy” czternastodniowy termin na wniesienie apelacji.

W uzasadnieniu SN wskazał także na utrwaloną linię orzeczniczą dotyczącą wyznaczania obrońcy z urzędu do sporządzenia kasacji, zgodnie z którą termin do wniesienia kasacji rozpoczyna bieg od momentu doręczenia obrońcy z urzędu odpisu orzeczenia sądu odwoławczego z uzasadnieniem. SN wskazał, że „Co więcej, w przypadku sporządzenia przez wyznaczonego obrońcę opinii o braku podstaw do wniesienia kasacji (art. 84 § 3 k.p.k.) oskarżonemu przysługuje, po powiadomieniu go o treści opinii, ponownie termin 30 dni na ewentualne ustanowienie obrońcy z wyboru i wniesienie przez niego w tym terminie kasacji”.

Powyżej opisane uprawienia wynikają z naczelnej zasady procesu karnego, czyli prawa do obrony, oraz „nadrzędnego celu procesu – aby sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności”. Niemniej jednak rozwiązanie to może prowadzić do wydłużenia procesu karnego i sytuacji, w której druga strona (a zwłaszcza pokrzywdzony występujący w charakterze strony) może zostać zaskoczona apelacją i w konsekwencji postępowaniem przed sądem drugiej instancji już po upływie 14 dni od doręczenia oskarżonemu odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem. Nie mamy tu jednak do czynienia z apelacją wniesioną po terminie, tylko z triumfem zasady prawa do obrony i uzyskania pomocy prawnej na mocno zaawansowanym etapie postępowania. Taka jest bowiem konsekwencja możliwości ustanowienia obrońcy do wniesienia apelacji w toku biegnącego terminu dla oskarżonego.

Maria Kozłowska, praktyka karna kancelarii Wardyński i Wspólnicy