Zakaz konkurencji pomiędzy członkiem zarządu a spółką kapitałową | Co do zasady

Kodeks spółek handlowych zakazuje członkom zarządu spółek kapitałowych podejmowania działalności konkurencyjnej. Zakaz ten służy ochronie interesu gospodarczego spółki. Co jednak może zrobić spółka, gdy dojdzie do naruszenia zakazu konkurencji?

Czym jest zakaz konkurencji?

Zakazowi podejmowania działalności konkurencyjnej podlegają członkowie zarządu w spółkach kapitałowych, a więc w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 211 k.s.h.) oraz w spółce akcyjnej (art. 380 k.s.h.).

Członek zarządu nie może zajmować się interesami konkurencyjnymi ani też uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik spółki cywilnej, spółki osobowej lub jako członek organu spółki kapitałowej bądź uczestniczyć w innej konkurencyjnej osobie prawnej jako członek organu. Zakaz ten obejmuje także udział w konkurencyjnej spółce kapitałowej, jeśli członek zarządu posiada co najmniej 10% udziałów lub akcji tej spółki albo prawo do powołania co najmniej jednego członka zarządu.

Działalność konkurencyjna jest więc rozumiana szeroko, a co ważne zakazane jest nie tylko prowadzenie działalności konkurencyjnej, ale już samo uczestniczenie w konkurencyjnej spółce.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 24 lipca 2014 r. (II CSK 627/13): „Jako interes konkurencyjny w rozumieniu art. 211 § 1 k.s.h. należy zakwalifikować nie tylko wykonywanie pracy lub usług na rzecz podmiotu prowadzącego działalność konkurencyjną, ale także takie zachowania członka zarządu, które mogą niekorzystnie wpływać na sytuację majątkową spółki – ułatwianie takiemu podmiotowi prowadzenia działalności gospodarczej, doradzanie, dostarczanie towarów, udzielanie kredytów, przekazywanie informacji o kontrahentach spółki czy metodach produkcji, a więc dokonanie czynności na rzecz innego podmiotu prowadzącego działalność konkurencyjną. Taka sytuacja tym bardziej zachodzi, gdy członek zarządu zawiera z takim podmiotem umowę o świadczenie usług, które są już częściowo wykonane a częściowo wykonywane przez reprezentowaną spółkę, niosącą dla niej niekorzystne skutki finansowe”.

Spółka kapitałowa może jednak udzielić zgody na prowadzenie działalności konkurencyjnej. Zakaz konkurencji ma więc charakter względnie obowiązujący – członek zarządu może zostać zwolniony z owego zakazu (art. 211 § 2 k.s.h. oraz art. 380 § 2 k.s.h.). Jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, taka zgoda jest udzielana przez organ uprawniony do powołania zarządu.

Odpowiedzialność członków zarządu za naruszenie zakazu konkurencji

Spółka kapitałowa dysponuje kilkoma instrumentami prawnymi, z których może skorzystać, aby bronić się przed skutkami naruszenia zakazu konkurencji. Do najważniejszych instrumentów należą:

• zawieszenie członka zarządu
• odwołanie członka zarządu z pełnionej funkcji
• pozew o wyłączenie członka zarządu będącego zarazem wspólnikiem ze spółki (dotyczy tylko spółki z o.o.)
• pozew o naprawienie szkody wyrządzonej spółce
• pociągnięcie do odpowiedzialności karnej.

Podstawowe instrumenty ochrony interesu gospodarczego spółki to zawieszenie albo odwołanie członka zarządu (art. 203 k.s.h. oraz art. 370 k.s.h.). Mają one raczej charakter organizacyjny, a więc ich konsekwencje dla naruszającego nie mają takiego ciężaru gatunkowego. W spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, w przypadku naruszenia zakazu konkurencji przez członka zarządu, który jest jednocześnie wspólnikiem, możliwe jest wyłączenie go ze spółki (art. 266 k.s.h.). Udziały wyłączonego wspólnika muszą zostać przejęte przez pozostałych wspólników lub osoby trzecie.

Spółka, która poniosła szkodę w wyniku działań członka zarządu, może żądać także naprawienia tej szkody na podstawie art. 293 k.s.h. oraz art. 483 k.s.h. W praktyce procesowej bardzo często spotykamy się z sytuacją, w której naruszenie zakazu konkurencji wiąże się ze skutkami o charakterze odszkodowawczym. W takiej sytuacji najefektywniejsze może okazać się wystąpienie z pozwem o naprawienie szkody wyrządzonej spółce.

Spółka może wytoczyć powództwo o naprawienie szkody w terminie roku od dnia ujawnienia czynu wyrządzającego szkodę, czyli naruszenia zakazu konkurencji. Po upływie roku również każdy wspólnik (akcjonariusz) może wnieść pozew o naprawienie szkody wyrządzonej spółce. Trzeba pamiętać, że zdaniem SN celem powództwa wniesionego na podstawie art. 295 § 1 k.s.h. oraz art. 486 § 1 k.s.h. nie jest ochrona interesów wspólnika (akcjonariusza), tylko ochrona interesów spółki, tak więc w procesie należy udowodnić wystąpienie szkody w spółce (wyrok SN z 24 lipca 2014 r., II CSK 627/13).

W praktyce może się to wiązać z pewnymi trudnościami, głównie dowodowymi. W procesie sądowym spółka zobowiązana będzie do wykazania szkody, jaka powstała w jej majątku w związku z konkurencyjną działalnością członka zarządu, związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy tą działalnością a poniesioną szkodą, a przede wszystkim wysokości poniesionej rzeczywistej szkody. Pamiętać należy, że w prawie polskim rekompensacie nie podlega tzw. szkoda ewentualna, polegająca na utracie spodziewanych, możliwych do osiągnięcia, ale niepewnych korzyści. Spodziewać się należy, że przy ustalaniu przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej członka zarządu sąd będzie musiał zasięgnąć pomocy biegłego, posiadającego wiadomości specjalne z zakresu rachunkowości lub innej specjalizacji. Z drugiej strony należy pamiętać, że jeżeli powództwo okaże się nieuzasadnione, a sąd stwierdzi, że powód, wnosząc je, działał w złej wierze lub dopuścił się rażącego niedbalstwa, obowiązany on będzie naprawić szkodę wyrządzoną pozwanemu.

Ostatecznym rozwiązaniem może być także pociągnięcie członka zarządu do odpowiedzialności karnej (art. 296 k.s.h. oraz art. 487 k.s.h.), jeśli wyrządził on spółce znaczną szkodę majątkową.

Podsumowanie

Sytuacja naruszenia zakazu konkurencji dotyczy członka zarządu aktualnie sprawującego funkcję w zarządzie spółki. Spółka może w umowie (np. w umowie o pracę, kontrakcie menedżerskim) udzielić zgody aktualnemu członkowi zarządu na uczestniczenie w działalności konkurencyjnej.

Spółka ma własny interes prawny w domaganiu się sądowej ochrony, jeśli członek zarządu naruszył zakaz konkurencji. Zarówno spółka, jak i każdy wspólnik (akcjonariusz) mają interes prawny w uzyskaniu orzeczenia zasądzającego odszkodowanie, które zrekompensuje uszczerbek w majątku spółki. W ten sposób chroniony jest także interes prawny wszystkich wspólników (akcjonariuszy), gdyż chroniony jest majątek spółki.

Marta Kozłowska, Jan Ciećwierz, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy