Wystąpienie ze spółki komandytowej – możliwości i ryzyka | Co do zasady

Spółki osobowe, w tym spółka komandytowa, są spółkami prawa handlowego działającymi co do zasady w oparciu o wzajemne zaufanie oraz ścisłą współpracę pomiędzy ich wspólnikami. Skład spółki komandytowej jest najczęściej stały, co nie oznacza jednak, że należałoby rozwiązać spółkę w każdym przypadku, gdy jeden ze wspólników postanowi ją opuścić. Możliwości wystąpienia wspólnika ze spółki komandytowej jest kilka. Dwie z nich przewidziano wprost w przepisach Kodeksu spółek handlowych, przy czym mogą się one okazać niewystarczające w dynamicznej praktyce obrotu gospodarczego. Trzecia, pozakodeksowa droga do opuszczenia spółki, jakkolwiek przydatna, budzi jednak pewne wątpliwości. 

W obecnym stanie prawnym Kodeks spółek handlowych przewiduje dla wspólników spółek komandytowych dwie zasadnicze możliwości wystąpienia ze spółki. Przede wszystkim, aby opuścić spółkę, wspólnik może sprzedać ogół swoich praw i obowiązków w spółce lub wypowiedzieć umowę spółki. Wskazane rozwiązania są obwarowane przepisami mającymi na celu ochronę interesu pozostałych wspólników, ale niekiedy okazują się zbyt sztywne i nie pozwalają wspólnikom na bardziej kompleksowe i indywidualne uregulowanie ich wzajemnych stosunków.

Niedogodności związane ze stosowaniem rozwiązań kodeksowych spowodowały, że w praktyce dopuszcza się także możliwość wystąpienia wspólnika spółki komandytowej na mocy porozumienia pomiędzy wszystkimi wspólnikami w drodze zmiany umowy spółki. Powyższa metoda budzi jednakże pewne wątpliwości, które są podnoszone, między innymi, w orzecznictwie polskich sądów.

Sprzedaż ogółu praw i obowiązków wspólnika

W klasycznym ujęciu spółki komandytowe, jako spółki osobowe, są podmiotami charakteryzującymi się niezmiennością składu osobowego. Od tej generalnej zasady przepisy Kodeksu spółek handlowych przewidują wyjątek w postaci przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika na inną osobę. Należy zwrócić uwagę, że przepisy stanowią wyłącznie o możliwości przeniesienia ogółu praw i obowiązków, a nie wybranej ich części.

Ustawodawca wykluczył możliwość dysponowania przez wspólników poszczególnymi uprawnieniami lub też podział ogółu praw i obowiązków w spółce osobowej. Ogół praw i obowiązków stanowi bowiem jedną zbywalną całość będącą zbiorem elementów o różnej charakterystyce. Składają się na niego zarówno prawa o charakterze majątkowym (jak na przykład prawo do udziału kapitałowego), jak i prawa i obowiązki niemajątkowe, w tym między innymi korporacyjne (np. prawo do prowadzenia spraw spółki lub uprawnienie do osobistego zasięgania informacji o stanie majątku spółki i żądania przedstawienia dokumentów finansowych).

Możliwość zbycia ogółu praw i obowiązków jest jednak zależna od spełnienia dodatkowych przesłanek. Podstawowym warunkiem jest zawarcie w umowie spółki odpowiedniego postanowienia dopuszczającego możliwość zbywania ogółu praw i obowiązków przez wspólników spółki. Kolejną przesłanką skuteczności zbycia ogółu praw i obowiązków jest uzyskanie zgody pozostałych wspólników spółki komandytowej. Jako podstawową regułę przepisy Kodeksu spółek handlowych przewidują, że zgoda powinna zostać wyrażona przez wszystkich pozostałych wspólników w formie pisemnej. Kwestia ta może zostać jednak uregulowana odmiennie. Umowa spółki komandytowej może np. przewidywać, że:

• zbycie ogółu praw i obowiązków nie wymaga zgody żadnego z pozostałych wspólników,
• potrzebna jest zgoda określonej liczby pozostałych wspólników,
• wymagana jest zgoda wyłącznie wspólników mających prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki.

W przypadku zbycia ogółu praw i obowiązków bez wymaganej zgody czynność taka jest obarczona sankcją bezskuteczności zawieszonej i nie wywołuje skutków. Zainteresowana osoba może wyznaczyć wszystkim pozostałym wspólnikom (lub innym podmiotom, jeżeli umowa spółki tak stanowi) odpowiedni termin na wyrażenie zgody. W przypadku odmowy wyrażenia zgody lub upływu terminu bez jej wyrażenia czynność staje się całkowicie nieważna.

Jeśli ogół praw i obowiązków wspólnika zostanie skutecznie przeniesiony na inną osobę, za zobowiązania występującego wspólnika związane z uczestnictwem w spółce komandytowej i zobowiązania tej spółki odpowiadają solidarnie występujący wspólnik oraz wspólnik przystępujący do spółki.

Wypowiedzenie umowy spółki

W przypadku spółki komandytowej, tak jak i pozostałych spółek osobowych, odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy dotyczące spółki jawnej, a zatem możliwe jest wypowiedzenie umowy spółki przez każdego ze wspólników¹. Możliwość taką przewidziano wyłącznie w przypadku spółek zawartych na czas nieokreślony, a wspólnik może wypowiedzieć umowę na sześć miesięcy przed końcem roku obrotowego.

Wypowiedzenie umowy przez wspólnika spółki komandytowej jest jednostronną czynnością prawną wspólnika pozwalającą w sposób indywidualny kształtować stosunek prawny istniejący pomiędzy wspólnikami. Wypowiedzenie może prowadzić do wygaśnięcia tego stosunku pomiędzy wszystkimi wspólnikami spółki komandytowej, jako jedna z przyczyn rozwiązania spółki, lub też wyłącznie w stosunku do wspólnika wypowiadającego umowę, gdy pozostali wspólnicy postanowią o dalszym istnieniu spółki pomimo jej wypowiedzenia przez jednego ze wspólników. Możliwość wypowiedzenia umowy spółki jest instytucją charakterystyczną dla spółek osobowych, gdyż w przypadku spółek kapitałowych uczestnictwo w spółce jest ściśle powiązane z posiadaniem udziałów lub akcji i wypowiedzenie umowy uznaje się za niedopuszczalne.

Wypowiedzenia dokonuje się w formie pisemnego oświadczenia, które należy złożyć pozostałym wspólnikom albo wspólnikowi uprawnionemu do reprezentowania spółki. Zgodnie z przepisami Kodeksu spółek handlowych każdy ze wspólników spółki komandytowej może wypowiedzieć umowę spółki zawartą na czas nieoznaczony. Podobnej możliwości nie przewidziano dla wspólników spółek komandytowych zawartych na czas określony, co wyraźnie ogranicza możliwość opuszczenia spółki przez wspólnika, który nie jest zainteresowany dalszym uczestnictwem w spółce.

Jednocześnie możliwość wypowiedzenia umowy spółki komandytowej została obwarowana dodatkowym zabezpieczeniem w postaci terminu wypowiedzenia. Przepisy Kodeksu spółek handlowych przewidują, że wypowiedzenie musi nastąpić najpóźniej na sześć miesięcy przed końcem roku obrotowego spółki. Jeśli rok obrotowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym, termin na wypowiedzenie umowy spółki upływa 30 czerwca każdego roku.

Nadto należy nadmienić, że wystąpienie wspólnika ze spółki komandytowej wiąże się z obowiązkiem rozliczenia udziału kapitałowego tego wspólnika, w sposób wyraźnie określony w art. 65 k.s.h. W takim przypadku wartość udziału kapitałowego wspólnika oznacza się na podstawie osobnego bilansu, uwzględniającego wartość zbywczą majątku spółki według stanu na ostatni dzień roku obrotowego, w którym upłynął termin wypowiedzenia.

Udział kapitałowy występującego wspólnika spółki komandytowej powinien być wypłacony w pieniądzu, zaś rzeczy wniesione do spółki takiego wspólnika tylko do używania zwraca się w naturze. Jeśli wyliczony udział kapitałowy wykazuje wartość ujemną, występujący wspólnik jest zobowiązany wyrównać spółce przypadającą na niego brakującą wartość. Jednocześnie wspólnik występujący uczestniczy w zysku i stracie ze spraw jeszcze niezakończonych, przy czym nie ma on już wpływu na ich prowadzenie. Zabezpieczeniem dla występującego wspólnika jest w tym zakresie jedynie możliwość żądania wyjaśnień, rachunków oraz podziału zysku i straty z końcem każdego roku obrotowego.

Wystąpienie wspólnika na mocy porozumienia z pozostałymi wspólnikami

W orzecznictwie oraz w doktrynie² podkreśla się, że możliwość wystąpienia wspólnika ze spółki osobowej na mocy porozumienia z pozostałymi wspólnikami stanowi alternatywę dla dwóch powyżej omówionych sposobów wyjścia ze spółki, tj. sprzedaży ogółu praw i obowiązków wspólnika oraz wypowiedzenia umowy spółki przez wspólnika w trybie przewidzianym w art. 61 § 1 k.s.h. Wskazuje się przy tym, że wystąpienie wspólnika za porozumieniem jest dopuszczalne zgodnie z zasadą swobody umów na podstawie art. 353¹ k.c. w związku z art. 2 k.s.h.

Tryby opuszczenia spółki osobowej przewidziane przepisami Kodeksu spółek handlowych koncentrują się na sytuacji, w której zgodne współdziałanie wspólników nie jest potrzebne – na przykład w sytuacji wypowiedzenia umowy spółki wspólnik może opuścić spółkę nawet wbrew woli pozostałych wspólników. Jednak jeżeli wspólnicy są zgodni co do wyjścia jednego z nich ze spółki, według części orzecznictwa³ nie ma podstawy prawnej do tego, żeby nie respektować tej woli.

Część orzecznictwa oraz doktryny⁴ stoi również na stanowisku, że jeżeli wspólnik występuje ze spółki osobowej za zgodą wszystkich pozostałych wspólników, okres wypowiedzenia może ulec skróceniu. Chodzi tutaj o okres wypowiedzenia określony w art. 61 § 1 k.s.h., który wskazuje, że wspólnik może wypowiedzieć umowę spółki na sześć miesięcy przed końcem roku obrotowego. Powyższą możliwość skrócenia terminu uzasadnia się tym, że zgodnie z art. 62 § 2 zd. 2 k.s.h. jeżeli umowa spółki przewiduje krótszy termin wypowiedzenia, wierzyciel wspólnika może skorzystać z terminu umownego i może wypowiedzieć umowę spółki (a więc sam ustawodawca pozwolił na skrócenie tego terminu). Wskazuje się również, że skrócenie terminu następuje w drodze zgodnego porozumienia zawartego pomiędzy wszystkimi wspólnikami spółki poprzez zmianę umowę spółki, a nie w formie jednostronnej czynności prawnej, dokonywanej arbitralnie przez zainteresowanego wspólnika, tak jak ma to miejsce w sytuacji wypowiedzenia umowy spółki na podstawie art. 61 § 1 k.s.h.

Przyjmuje się również, że w opisywanej sytuacji do rozliczeń pomiędzy występującym wspólnikiem a spółką należy stosować reguły wyrażone w art. 65 k.s.h., o ile nie przewidziano innych zasad rozliczeń i spółka, pomimo wystąpienia wspólnika, prowadzi nadal działalność. Pojawiają się także głosy⁵, że można umownie ustalić kwotę, jaką spółka ma wypłacić dla rozliczenia się z ustępującym wspólnikiem.

Dla porządku należy wskazać, że niektóre sądy⁶ wyrażają pogląd, że nie można zmienić składu osobowego spółki osobowej na mocy porozumienia wszystkich stron umowy spółki i zgody na wystąpienie wspólnika ze skutkiem natychmiastowym, uzasadniając to tym, że metody wystąpienia wspólnika ze spółki osobowej zostały uregulowane w przepisach Kodeksu spółek handlowych w sposób wyczerpujący. Niemniej jednak Sąd Okręgowy w Łodzi w nowszych orzeczeniach⁷ odstąpił od dotychczasowej linii orzeczniczej oraz wykładni przepisów regulujących wyjście wspólnika ze spółki osobowej i dopuścił możliwość wystąpienia wspólnika ze spółki za zgodą wszystkich wspólników spółki wraz ze zmianą umowy spółki.

Wystąpienie ze spółki komandytowej – podsumowanie

Sposoby wystąpienia ze spółki komandytowej przewidziane przepisami Kodeksu spółek handlowych (tj. sprzedaż ogółu praw i obowiązków wspólnika oraz wypowiedzenie umowy spółki przez wspólnika w trybie przewidzianym w art. 61 § 1 k.s.h.) są ograniczone do określonych przepisami stanów faktycznych. Alternatywą może być ustalenie zasad wyjścia wspólnika ze spółki komandytowej, w ramach swobody kontraktowej, na mocy porozumienia pomiędzy wszystkimi wspólnikami w drodze zmiany umowy spółki. Taka procedura wydaje się najbardziej elastyczna spośród obecnie dostępnych, w szczególności w zakresie rozliczenia wkładu wniesionego przez występującego wspólnika.

Wiktor Zborowski, adwokat, Jan Kaźmierczak, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy