W jakich sytuacjach obowiązuje zakaz zwrotu wkładów na rzecz wspólników | Co do zasady

Zakaz dokonywania wypłat z majątku spółki zależy od stopnia pokrycia kapitału zakładowego, a nie od zapisów  bilansowych dokonywanych operacji.

W przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w zasadzie nie budzi wątpliwości regulacja stanowiąca, iż w czasie trwania spółki nie wolno zwracać wspólnikom wniesionych wkładów tak w całości, jak w części, chyba że pozwalają na to wprost przepisy Kodeksu spółek handlowych (art. 189 § 1 Kodeksu spółek handlowych – dalej „k.s.h.”), na przykład regulujące procedurę obniżenia kapitału zakładowego.

Nieco bardziej problematyczny jest jednak przepis art. 189 § 2 k.s.h., zgodnie z którym wspólnicy nie mogą otrzymywać z jakiegokolwiek tytułu wypłat z majątku spółki potrzebnego do pełnego pokrycia kapitału zakładowego. Przepis ten w istocie bowiem zakazuje wypłat na rzecz wspólników także z innych tytułów niż korporacyjne , czyli na przykład wynikających ze zdarzeń cywilnoprawnych pomiędzy spółką a wspólnikiem, a w szczególności z zawartych umów. Jak z powyższego wynika, ograniczenie wypłat wynikające z art. 189 § 2 k.s.h. nie dotyczy jedynie wypłat wynikających ze stosunku spółki.

Warto również rozważyć, czy ochrona przewidziana w art. 189 § 2 k.s.h. obejmuje wyłącznie kwotę kapitału zakładowego, czy także tę część kapitału zapasowego, do której została przeniesiona kwota agio, czyli nadwyżka pomiędzy ceną objęcia udziałów a ich wartością nominalną (art. 154 § 3 k.s.h.). W tym wypadku wykładnia literalna komentowanego przepisu prowadzi do wniosku, iż ochronie podlega kwota aktualnego kapitału zakładowego, a nie kwota wnoszona na pokrycie obejmowanych udziałów ponad ich wartość nominalną.

Kolejne pytanie, jakie można postawić, dotyczy problemu, czy w sytuacji braku pokrycia kapitału zakładowego spółka nie może zawierać, a przede wszystkim realizować jakichkolwiek umów ze wspólnikiem, które prowadziłyby do niezgodnej z art. 189 k.s.h. „wypłaty z majątku spółki”. Problem jest o tyle złożony, że w przypadku wielu transakcji świadczenia stron mają z założenia charakter ekwiwalentny, a zatem mają taką samą wartość bilansową. W rezultacie następuje jedynie zamiana jednych aktywów na inne, na przykład gotówki w kasie na towar. Z punktu widzenia relacji aktywów do pasywów tego rodzaju transakcje są neutralne bilansowo, natomiast mogą wpływać na płynność finansową spółki. Jeżeli bowiem spółka posiada znaczące zobowiązania finansowe wobec swoich kontrahentów, wówczas w celu prowadzenia dalszej działalności potrzebuje przede wszystkim środków pieniężnych, a nie na przykład towarów, których nie będzie mogła w szybkim czasie zbyć. W związku z powyższym należy opowiedzieć się za szeroką i funkcjonalną wykładnią art. 189 § 2 k.s.h., zgodnie z którą przepis ten obejmuje zakaz wszelkiego rodzaju wypłat z majątku spółki, potrzebnych do pełnego pokrycia kapitału zakładowego, w tym przede wszystkim wypłat środków pieniężnych potrzebnych do utrzymania jej płynności finansowej. Wspomniany przepis znajdzie zastosowanie również w przypadku braku ekwiwalentności wzajemnych świadczeń, na przykład w sytuacji sprzedaży wspólnikowi towarów poniżej ich wartości rynkowej.

Ponadto, nawet jeżeli świadczenia stron pozostają ekwiwalentne, to w związku z szerokim ujęciem art. 189 § 2 k.s.h. ustanawiającym zakaz „wypłat z majątku spółki” z jakiegokolwiek tytułu, pomimo spełnienia przez wspólnika świadczenia na rzecz spółki, nie będzie mógł on uzyskać świadczenia wzajemnego z uwagi na brak pełnego pokrycia kapitału zakładowego. Wspólnik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością dokonując bowiem ze spółką czynności prawnych wykraczających poza ramy korporacyjne powinien liczyć się z rozszerzeniem swojej odpowiedzialności wobec spółki właśnie z uwagi na brzmienie art. 189 § 2 k.s.h., co dotyczy również między innymi udzielonych spółce pożyczek. Podnoszone są argumenty, iż jeżeli spółka spłaca pożyczkę udzieloną przez wspólnika, wówczas zmniejszeniu środków pieniężnych po stronie aktywów odpowiada zmniejszenie zobowiązań spółki w tej samej wysokości po stronie pasywów, a zatem operacje te pozostają neutralne dla stopnia pokrycia kapitału zakładowego. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż istotą art. 189 § 2 k.s.h. jest funkcja ochronna, która uzależnia zakaz dokonywania wypłat od stopnia pokrycia kapitału zakładowego, a nie od określonych konsekwencji bilansowych dokonywanych operacji. Można to przedstawić na następującym przykładzie: spółka posiada kapitał zakładowy w wysokości 50 000 zł, zobowiązania wobec wspólnika z tytułu pożyczki w wysokości 500 000 zł oraz stratę w wysokości 100 000 zł. Jak wynika z powyższego przykładu, kwota potrzebna do pełnego realnego pokrycia kapitału zakładowego w związku z zaistniałą stratą wynosi 100 000 zł, a zatem zwrot pożyczki na rzecz wspólnika jest możliwy tylko do wysokości 400 000 zł. Przedstawiona interpretacja wiąże się również z brzmieniem art. 14 § 3 k.s.h., zgodnie z którym wierzytelność wspólnika z tytułu pożyczki udzielonej spółce uważa się za jego wkład do spółki w przypadku ogłoszenia jej upadłości w terminie dwóch lat od dnia zawarcia umowy pożyczki. Innymi słowy, ustawodawca przewiduje z jednej strony ograniczenie wypłat na rzecz wspólników w sytuacji braku pełnego pokrycia kapitału zakładowego, natomiast w przypadku upadłości spółki, której jedną z przesłanek są ujemne kapitały własne, ustawodawca nakazuje traktować pożyczkę wspólnika jak jego wkład do spółki, co oznacza, że zwrot kwot z tego tytułu nastąpi dopiero po zaspokojeniu pozostałych wierzycieli.

Kolejnym problematycznym zagadnieniem na tle art. 189 § 2 k.s.h. jest kwestia skutków naruszenia tego przepisu. Zgodnie z art. 198 § 1 k.s.h. wspólnik, który wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki otrzymał wypłatę, obowiązany jest do jej zwrotu. Członkowie organów spółki, którzy ponoszą odpowiedzialność za taką wypłatę, odpowiadają za jej zwrot spółce solidarnie z odbiorcą. W przypadku, gdy zwrotu wypłaty nie można uzyskać od odbiorcy ani od osób odpowiedzialnych za wypłatę, za ubytek w majątku spółki, który jest wymagany do pełnego pokrycia kapitału zakładowego, odpowiadają wspólnicy w stosunku do swoich udziałów. Kwoty, których nie można ściągnąć od poszczególnych wspólników, rozdziela się pomiędzy pozostałych wspólników w stosunku do udziałów (art. 198 § 2 k.s.h.). Pozostaje jednak pytanie o relację tego przepisu do skutków przewidzianych w art. 58 § 1 Kodeksu cywilnego (dalej „k.c.”), zgodnie z którym czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek.

Pojawia się zatem pytanie o wzajemną relację pomiędzy art. 189 § 2 k.s.h., art. 198 k.s.h. oraz art. 58 § 1 k.c., w szczególności czy są to równorzędne podstawy umożliwiające zakwestionowanie czynności prawnej pomiędzy wspólnikiem a spółką. Należy zauważyć, iż art. 189 § 2 k.s.h. nie przewiduje zakazu dokonywania czynności prawnych pomiędzy spółką a wspólnikiem, lecz ustanawia zakaz dokonywania wypłat z majątku spółki potrzebnego do pełnego pokrycia kapitału zakładowego. Warto zauważyć, że przesłanki do zastosowania tego przepisu mogą być zmienne w czasie. Spełnienie przesłanek z art. 189 § 2 k.s.h. w momencie zawarcia umowy zobowiązującej spółkę do określonych świadczeń na rzecz wspólnika nie będzie stanowiło przeszkody do jej wykonania, jeśli brak pełnego pokrycia kapitału zakładowego zostanie usunięty poprzez dofinansowanie spółki. Możliwa jest też odwrotna sytuacja, kiedy w momencie zawierania umowy ze wspólnikiem przesłanki z art. 189 § 2 k.s.h. nie były spełnione, a pojawiły się dopiero w toku realizacji umowy. Nie ulega wątpliwości, że zmiana sytuacji finansowej w spółce nie może powodować nieważności czynności prawnej. W takim przypadku spółka będzie mogła odmówić spełnienia świadczenia na rzecz wspólnika do czasu, aż majątek spółki potrzebny do pełnego pokrycia kapitału zakładowego zostanie uzupełniony. Innymi słowy, należy stwierdzić, iż art. 189 § 2 k.s.h. nie daje podstaw do uznania określonej czynności prawnej dokonanej ze wspólnikiem za nieważną, a jedynie przewiduje bezwzględny zakaz dokonywania wypłat na rzecz wspólnika.

Regulacja zawarta w art. 198 k.s.h. określa natomiast wyłącznie zasady zwrotu nienależnych wypłat dokonanych na rzecz wspólnika oraz krąg osób, które z tego tytułu mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności. W przypadku dokonania nienależnej wypłaty, do dochodzenia zwrotu tego świadczenia, w braku art. 198 k.s.h., zastosowanie miałyby ogólne przepisy k.c. o bezpodstawnym wzbogaceniu. Przepisy te, jak wiadomo, pozwalają niekiedy uchylić się od obowiązku zwrotu, jeśli uzyskana korzyść została zużyta lub utracona, a osoba, która ją uzyskała, nie jest już wzbogacona, chyba że wyzbywając się korzyści lub ją zużywając powinna była liczyć się z obowiązkiem zwrotu (art. 409 k.c.). Chcąc zatem uniknąć stosowania przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu do uzyskania zwrotu nienależnych świadczeń od wspólnika, w związku z naruszeniem zakazu przewidzianego w art. 189 § 2 k.s.h., ustawodawca w sposób odmienny uregulował w art. 198 k.s.h. zasady zwrotu tych wypłat dokonanych na rzecz wspólnika oraz krąg podmiotów odpowiedzialnych za ich zwrot.

Zagadnienia omawiane w niniejszym artykule powodują problemy interpretacyjne w zasadzie od wejścia w życie Kodeksu spółek handlowych. W praktyce w wielu spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością dochodzi do zawierania umów cywilnoprawnych pomiędzy spółkami i ich wspólnikami. Z tych względów postępowanie zgodne z art. 189 k.s.h. powinno być przedmiotem szczególnej uwagi i powinno być badane w ramach prowadzonych analiz prawnych i finansowych (due diligence) w przypadku planowanych fuzji, przejęć spółek czy też nabycia udziałów.

Należy także wskazać, że art. 189 k.s.h. nie wiąże zawartego w nim ograniczenia w zakresie dokonywania wypłat z majątku spółki z wielkością udziałów poszczególnych wspólników lub ich pozycją względem spółki (nie ma tam mowy np. o podmiotach dominujących). W związku z tym problem badania, czy nie występuje zakaz dokonywania np. jakichkolwiek płatności ze strony spółki na rzecz wspólników (poza tytułami korporacyjnymi), dotyczy także tych wspólników, którzy posiadają niewielką ilość udziałów.

Jacek Bondarewski, Kinga Ziemnicka, Zespół Prawa Korporacyjnego, Restrukturyzacji Spółek i Kontraktów Handlowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy