Przeniesienie siedziby polskiej spółki za granicę nie wymaga jej likwidacji w Polsce | Co do zasady

Jak orzekł Trybunał Sprawiedliwości UE, zgodnie z unijną zasadą swobody przedsiębiorczości przeniesienie statutowej siedziby polskiej spółki kapitałowej za granicę w ramach EOG nie może być uzależnione od przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego w kraju.

Wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE w sprawie C-106/16 Polbud-Wykonawstwo sp. z o.o. w likwidacji

Wątpliwości interpretacyjne w prawie polskim

Zagadnienie dopuszczalności przeniesienia statutowej siedziby polskiej spółki za granicę było dotychczas problematyczne, w szczególności z uwagi na niejasne regulacje prawne w tym zakresie. Zgodnie z art. 270 pkt 2 oraz art. 459 pkt 2 k.s.h. uchwała wspólników albo walnego zgromadzenia o przeniesieniu siedziby spółki za granicę powoduje rozwiązanie spółki. Wprawdzie na podstawie art. 273 oraz art. 460 § 1 k.s.h. uchwała o dalszym istnieniu spółki, podjęta do dnia złożenia wniosku o wykreślenie spółki z rejestru, odpowiednio: 1) jednomyślnie przez wszystkich wspólników (w sp. z o.o.) albo 2) przez walne zgromadzenie większością głosów wymaganą do zmiany statutu oddanych w obecności akcjonariuszy reprezentujących co najmniej połowię kapitału zakładowego (w S.A.), mogła zapobiec rozwiązaniu spółki, ale w kontekście przeniesienia siedziby spółki za granicę przepisy te budziły wątpliwości interpretacyjne. Z jednej strony bowiem można twierdzić, że wspólnicy/akcjonariusze, decydując o przeniesieniu siedziby spółki za granicę, mogli zarazem wymaganą większością postanowić o dalszym istnieniu spółki. Z drugiej strony zaś pojawiły się interpretacje, w świetle których uchwała o dalszym istnieniu spółki w istocie oznaczała uchylenie uchwały o przeniesieniu siedziby spółki za granicę.

W konsekwencji polskie sądy rejestrowe w przypadku przeniesienia siedziby spółki za granicę wymagały, do jej wykreślenia z rejestru, uprzedniego przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego (art. 272 i 461 k.s.h.). Oznaczało to zakończenie bieżących interesów spółki, ściągnięcie jej wierzytelności, wykonanie zobowiązań i upłynnienie majątku spółki (art. 282 § 1 i 468 § 1 k.s.h.). Następnie po zakończeniu likwidacji i po zatwierdzeniu przez zgromadzenie wspólników/walne zgromadzenie sprawozdania likwidacyjnego, sporządzonego na dzień poprzedzający podział pomiędzy wspólników/akcjonariuszy majątku pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli, likwidatorzy powinni ogłosić w siedzibie spółki to sprawozdanie i złożyć je w sądzie rejestrowym, z jednoczesnym zgłoszeniem wniosku o wykreślenie spółki z rejestru (art. 288 § 1 i 476 § 1 k.s.h.). Księgi i dokumenty rozwiązanej spółki powinny być oddane na przechowanie osobie wskazanej w umowie/statucie spółki lub uchwale wspólników/walnego zgromadzenia, a w braku takiego wskazania przechowawcę wyznacza sąd rejestrowy.

Powyższe czynności często jednak stały w sprzeczności z praktyczną potrzebą zachowania zdolności prawnej i tożsamości spółki oraz kontynuacji jej dotychczasowej działalności pomimo przeniesienia siedziby poza granice Polski.

Warto również podkreślić, że wymienione wymagania nie uwzględniały treści art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 2011 Prawo prywatne międzynarodowe, zgodnie z którym z chwilą przeniesienia siedziby do innego państwa osoba prawna podlega prawu tego państwa. Osobowość prawna uzyskana w państwie dotychczasowej siedziby jest zachowana, jeżeli przewiduje to prawo każdego z zainteresowanych państw. Jednocześnie wspomniany przepis stanowi wprost, że przeniesienie siedziby w obrębie Europejskiego Obszaru Gospodarczego nie prowadzi do utraty osobowości prawnej.

Stanowisko Trybunału Sprawiedliwości

Utrwalone dotychczas orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE (TSUE) dotyczące swobody przedsiębiorczości (art. 49 w związku z art. 54 Traktatu o funkcjonowaniu UE (TFUE)) wyraźnie wskazuje, że swoboda ta obejmuje prawo spółki utworzonej zgodnie z ustawodawstwem państwa członkowskiego do przekształcenia się w spółkę prawa innego państwa członkowskiego, o ile spełnione są warunki określone w ustawodawstwie tego innego państwa członkowskiego.

W świetle wątpliwości dotyczących stosowania powyższej zasady w prawie polskim, Trybunał Sprawiedliwości UE (TSUE), odpowiadając na pytanie prejudycjalne zadane przez Sąd Najwyższy, 25 października 2017 r. wydał wyrok dotyczący zasad przenoszenia statutowej siedziby spółki w ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

Stan faktyczny

Zgromadzenie wspólników Polbud-Wykonawstwo sp. z o.o. podjęło uchwałę o przeniesieniu siedziby tej spółki do Luksemburga, poddając spółkę prawu luksemburskiemu i zmieniając jej nazwę na Consoil Geotechnik.

W konsekwencji spółka Polbud-Wykonawstwo złożyła wniosek o wykreślenie jej z KRS, uzasadniając go przeniesieniem siedziby spółki do Luksemburga. Sąd rejestrowy wezwał spółkę do przedłożenia uchwały zgromadzenia wspólników wskazującej przechowawcę ksiąg i dokumentów rozwiązanej spółki, sprawozdań finansowych podpisanych przez likwidatora oraz osobę, której powierzono prowadzenie ksiąg rachunkowych, jak również uchwały zgromadzenia wspólników w przedmiocie zatwierdzenia sprawozdania likwidacyjnego.

W odpowiedzi na wezwanie sądu spółka Polbud-Wykonawstwo wskazała, że w jej ocenie wezwanie jest nieuzasadnione, ponieważ spółka nie uległa rozwiązaniu ani nie dokonano podziału jej majątku pomiędzy wspólników, a przyczyną złożenia wniosku o wykreślenie z rejestru jest przeniesienie siedziby spółki do Luksemburga. W konsekwencji sąd rejestrowy oddalił wniosek o wykreślenie spółki z powodu niezłożenia koniecznych dokumentów. Następnie sąd rejonowy oddalił skargę spółki, a sąd okręgowy oddalił jej apelację. Po wniesieniu przez spółkę skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy zadał pytania prejudycjalne do TSUE.

Pytania prejudycjalne

Pytania Sądu Najwyższego dotyczyły następujących kwestii.

Po pierwsze, czy wynikająca z art. 49 i 54 TFUE zasada swobody przedsiębiorczości sprzeciwia się takim przepisom krajowym, które uzależniają wykreślenie spółki z rejestru od rozwiązania spółki po przeprowadzeniu likwidacji, jeżeli spółka reinkorporowała się w innym państwie członkowskim i kontynuuje tam swój byt prawny.

Po drugie, czy w świetle unijnej zasady swobody przedsiębiorczości wynikające z prawa krajowego obowiązki związane z przeprowadzeniem likwidacji spółki, która poprzedza jej rozwiązanie następujące z chwilą wykreślenia z rejestru, stanowią środek adekwatny, konieczny i proporcjonalny do ochrony interesu publicznego w postaci ochrony wierzycieli, wspólników mniejszościowych i pracowników spółki migrującej.

Po trzecie, czy unijną zasadę swobody przedsiębiorczości należy wykładać w ten sposób, że ograniczenie swobody przedsiębiorczości dotyczy takiej sytuacji, w której spółka, w celu przekształcenia w spółkę innego państwa członkowskiego, przenosi do niego siedzibę statutową nie zmieniając siedziby głównego przedsiębiorstwa, które pozostaje w państwie utworzenia.

Odpowiedź TSUE

W odpowiedzi na zadane pytania prejudycjalne TSUE orzekł, że art 49 i 54 TFUE należy interpretować w ten sposób, że swoboda przedsiębiorczości ma zastosowanie do przeniesienia statutowej siedziby spółki utworzonej na mocy prawa jednego państwa członkowskiego na terytorium innego państwa członkowskiego, w celu przekształcenia jej w spółkę prawa tego innego państwa członkowskiego, w zgodzie z warunkami ustanowionymi w ustawodawstwie tego ostatniego państwa. Powyższa zasada ma zastosowanie także wówczas, gdy takiemu przeniesieniu nie towarzyszy przeniesienie miejsca rzeczywistej siedziby spółki. Ponadto art. 49 i 54 TFUE należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom państwa członkowskiego, które uzależniają przeniesienie statutowej siedziby spółki utworzonej na podstawie prawa jednego państwa członkowskiego na terytorium innego państwa członkowskiego od przeprowadzenia likwidacji spółki.

TSUE podkreślił w swoim wyroku, że wprawdzie ograniczenia swobody przedsiębiorczości mogą być uzasadnione nadrzędnymi względami interesu publicznego, jednakże ograniczenie powinno być środkiem odpowiednim dla zagwarantowania realizacji danego celu i nie wykraczać poza to, co konieczne dla jego osiągnięcia. TSUE przyznał, że ochrona interesów wspólników mniejszościowych oraz ochrona pracowników zalicza się do nadrzędnych względów interesu publicznego. Jednakże wynikający z przepisów Kodeksu spółek handlowych ogólny obowiązek przeprowadzenia likwidacji bez względu na rzeczywiste ryzyko naruszenia interesów wierzycieli, wspólników mniejszościowych i pracowników wprowadzony został bez możliwości wyboru mniej restrykcyjnych środków mogących chronić te interesy (w postaci np. gwarancji bankowych lub innych zabezpieczeń). Tak więc obowiązek przeprowadzenia likwidacji ustanowiony przez przepisy krajowe wykracza poza to, co jest niezbędne dla ochrony interesu publicznego.

Trybunał odniósł się również do podniesionego przez rząd polski celu regulacji mającej zwalczać praktyki stanowiące nadużycie. W jego opinii sama okoliczność, że spółka przenosi swą siedzibę z jednego państwa członkowskiego do drugiego, nie może uzasadniać ogólnego domniemania nadużycia i usprawiedliwiać przeszkody w wykonywaniu jednej ze swobód podstawowych zagwarantowanych przez traktat, jaką jest swoboda przedsiębiorczości. W konsekwencji TSUE stwierdził, że ogólny obowiązek przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego, który jest równoznaczny z przyjęciem ogólnego domniemania istnienia nadużycia, należy uznać za nieproporcjonalny.

Podsumowanie

Wspomniany wyrok Trybunału ma istotne znaczenie dla polskich spółek, które z różnych powodów zamierzają przenieść swoją siedzibę statutową do innego państwa w ramach EOG.

Trybunał uznał bowiem, że zasada swobody przedsiębiorczości sprzeciwia się nakładaniu na spółki przenoszące swoją siedzibę do innego państwa EOG obowiązków związanych z koniecznością przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego. W konsekwencji, biorąc pod uwagę powyższy wyrok, sądy krajowe obowiązane są w podobnych stanach faktycznych wykreślić spółkę z rejestru z pominięciem wymogów związanych z przeprowadzeniem likwidacji, co w istocie oznacza zachowanie bytu prawnego takiej spółki oraz możliwość kontynuowania jej dotychczasowej działalności.

Jak wskazał bowiem Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 19 stycznia 2017 r. (I KZP 17/16), art. 91 ust. 3 Konstytucji przewiduje regułę kolizyjną, wedle której, jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. Prawo unijne usytuowane jest więc w polskim systemie prawnym powyżej ustaw krajowych.

Następnie Sąd Najwyższy przytoczył wyrok TSUE w sprawie 106/77 Simmenthal, zgodnie z którym sprzeczny z prawem wspólnotowym jest jakikolwiek przepis prawa krajowego lub praktyka legislacyjna, administracyjna lub sądowa, które mogłyby obniżyć efektywność prawa wspólnotowego, pozbawiając sąd, uprawniony do stosowania tego prawa, możliwości niezastosowania przepisów prawa krajowego, które mogłyby pozbawić przepisów prawa wspólnotowego ich pełnej mocy i skuteczności.

Sprzeczność prawa krajowego z prawem unijnym może spowodować nie tylko efekt zastąpienia przepisami prawa Unii Europejskiej regulacji krajowych, ale także wykluczenia (wyłączenia) normy krajowej przez bezpośrednio skuteczną normę prawa UE (taką jak np. swoboda przedsiębiorczości określona w art. 49 TFUE).

Biorąc pod uwagę powyższe zasady, należy przyjąć, że wspomniany wyrok TSUE otwiera polskim spółkom możliwość przeniesienia ich statutowej siedziby na terytorium innego państwa EOG.

Agnieszka Kraińska, radca prawny, praktyka prawa europejskiego kancelarii Wardyński i Wspólnicy

dr Kinga Ziemnicka, radca prawny, Krzysztof Libiszewski, radca prawny, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy