Pozostałości z procesów produkcji – kiedy uznajemy je za produkt uboczny? | Co do zasady

W poprzednim wydaniu pisaliśmy, kiedy pozostałość produkcyjna może stanowić odpad. Drugą możliwością jest uznanie jej za produkt uboczny.

Prawna regulacja statusu produktu ubocznego oraz możliwość uznania danej substancji lub przedmiotu za produkt uboczny (a więc nie za odpad) wprowadzona została ustawą o odpadach, która weszła w życie 23 stycznia 2013 r. Definicja produktu ubocznego jest niemalże wiernym powtórzeniem definicji wprowadzonej do unijnego porządku prawnego ramową dyrektywą o odpadach (dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy).

Określone w obu aktach prawnych warunki decydujące o uznaniu, że w danym przypadku mamy do czynienia z produktem ubocznym, a nie z odpadem, zostały wypracowane w orzecznictwie sądów europejskich, w tym polskich, które uznały, że w pewnych okolicznościach określone substancje i produkty nie powinny być uznawane za odpady.

Zgodnie z ustawą o odpadach za produkt uboczny może zostać uznany przedmiot lub substancja powstające w wyniku procesu produkcyjnego, którego podstawowym celem nie jest ich produkcja, jeżeli są łącznie spełnione następujące warunki:

1. dalsze wykorzystywanie przedmiotu lub substancji jest pewne (konieczne jest zatem zapewnienie takiego procesu technologicznego, który zagwarantuje ich wykorzystanie),
2. przedmiot lub substancja mogą być wykorzystywane bezpośrednio bez dalszego przetwarzania, innego niż normalna praktyka przemysłowa (w szczególności innego niż specjalne procesy przetwarzania typowe dla odzysku odpadów; przeszkodą nie powinna być jednak zmiana kształtu lub rozmiaru, np. rozdrobnienie pozostałości poprodukcyjnych w celu poddania ich spalaniu, weryfikacji jakości itp.),
3. dany przedmiot lub substancja są produkowane jako integralna część procesu produkcyjnego (aby potwierdzić wystąpienie tej przesłanki, należy przede wszystkim ocenić, jakie działania muszą być podjęte, aby pozostałość poprodukcyjna była gotowa do dalszego wykorzystania, i jak jej wytwarzanie powiązane jest z procesem produkcyjnym).
4. dana substancja lub przedmiot spełniają wszystkie istotne wymagania, w tym prawne, w zakresie produktu, ochrony środowiska oraz życia i zdrowia ludzi, dla określonego wykorzystania tych substancji lub przedmiotów i wykorzystanie takie nie doprowadzi do ogólnych negatywnych oddziaływań na środowisko, życie lub zdrowie ludzi (konieczne jest zatem zapewnienie wykorzystania pozostałości produkcyjnej zgodnie z prawem;  należy ocenić, czy wykorzystanie danego materiału zgodnie z przepisami będzie zabezpieczało w wystarczającym stopniu środowisko oraz życie i zdrowie ludzi przed negatywnym oddziaływaniem).

Wszystkie powyższe warunki muszą być spełnione łącznie, aby możliwe było uznanie danego przedmiotu lub substancji za produkt uboczny.

Wykładnię wymienionych przesłanek ułatwiają wydane przez Komisję Europejską wytyczne oraz orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), choć nie mają charakteru wiążącego. To właśnie orzecznictwo TSUE wypracowało wskazówki ułatwiające ocenę, czy w danym przypadku mamy do czynienia z przedmiotem lub substancją, które dane przedsiębiorstwo chce wykorzystać w ramach prowadzonej działalności, czy raczej z odpadem, którego chce się zwyczajnie pozbyć.

Również w orzecznictwie polskich sądów administracyjnych i doktrynie podkreśla się, że na tle interpretacji definicji pojęcia „odpady” istotne znaczenie ma właśnie rozróżnienie pomiędzy materiałami niestanowiącymi podstawowego celu procesu produkcyjnego, które można uznać za niebędące odpadami produkty uboczne, oraz materiałami, które należy traktować jako odpady. Odpadem czy produktem ubocznym mogą być przy tym przedmioty czy substancje o różnym stanie skupienia (w tym ciekłym i gazowym), niebędące naturalnym składnikiem środowiska lub zawierające istotne ilości substancji obcych, co znalazło potwierdzenie w orzecznictwie sądów administracyjnych.

Uwagi końcowe

Przedmioty lub substancje będące pozostałością poprodukcyjną zawsze powinny być oceniane indywidualnie w okolicznościach każdego przypadku. W pewnych zakładach ten sam przedmiot (substancja) może zostać uznany za odpad, w innych za produkt uboczny. Automatyczne klasyfikowanie pozostałości poprodukcyjnych jako odpadu tylko dlatego, że raz zostały tak zaklasyfikowane w danym zakładzie, jest sprzeczne z obowiązującymi przepisami. Oczywiście w pierwszej kolejności pozostałości produkcyjne będą uznawane za odpad (kryteria uznania za odpad omówione zostały w odrębnym artykule). Jeżeli jednak spełniają one kryteria uznania za produkt uboczny, to nie są odpadem i w konsekwencji nie podlegają przepisom o gospodarowaniu odpadami, co potwierdza orzecznictwo, w tym TSUE. Zgodnie z prawem polskim w takim przypadku konieczne jest przeprowadzenie procedury uznania takiego przedmiotu za produkt uboczny, co opiszemy w kolejnym artykule.

Bartosz Kuraś, praktyka prawa ochrony środowiska kancelarii Wardyński i Wspólnicy