Podejrzany o popełnienie wykroczenia też ma prawo do obrońcy
Trybunał Konstytucyjny rozstrzygnął o prawach podejrzanego w sprawach o wykroczenia.
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 3 czerwca 2014 r. (K 19/11) przesądził o niekonstytucyjności art. 4 oraz art. 38 § 1 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia w zakresie, w jakim pomijają one prawo osoby, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, do korzystania z obrońcy oraz dostępu do akt na etapie czynności wyjaśniających.
Trybunał stwierdził, że dotychczasowa treść powyższych przepisów jest niezgodna z art. 2 i art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP oraz z art. 6 ust. 3 lit. c Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Trybunał w swoim wyroku odniósł się do art. 42 ust. 2 Konstytucji RP, a więc do zasady, że „każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania’’. Zasada ta ma charakter ogólny i dotyczy postępowań prowadzonych zarówno w oparciu o Kodeks postępowania karnego, jak i Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Należy więc wnioskować, że ustawodawca celowo nie wprowadził w Konstytucji rozróżnienia ze względu na rodzaj prowadzonego postępowania, wskazując, że prawo do obrony przysługuje każdemu, przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne.
Co więcej, Trybunał uznał, że komentowane przepisy są niezgodne z Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Rzecznik Praw Obywatelskich prof. Irena Lipowicz, składając wniosek do Trybunału o stwierdzenie niezgodności wspomnianych przepisów z obowiązującym stanem prawnym, wskazała na liczne orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące zakresu prawa do obrony w postępowaniu karnym. W szczególności zgodzić się należy ze stwierdzeniem, iż pomimo zawartego w art. 6 ust. 3 Konwencji sformułowania, że prawo do obrony przysługuje „każdemu oskarżonemu o popełnienie czynu zagrożonego karą”, gwarancje ujęte w art. 6 Konwencji znajdują zastosowanie również do innych niż postępowanie główne faz procesu.
Dotychczas, zgodnie z art. 4 oraz art. 38 § 1 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, prawo do obrony, w tym do korzystania z pomocy obrońcy oraz zapoznania się z aktami sprawy, przysługiwało dopiero obwinionemu, czyli osobie, przeciwko której wniesiono wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenie. W praktyce oznaczało to, że osoba podejrzana o popełnienie wykroczenia nie miała możliwości zapoznania się z materiałami zgromadzonymi przez organy ścigania ani korzystania ze wsparcia obrońcy przed skierowaniem do sądu odpowiedniego wniosku.
Taki stan nie zapewniał właściwej – z punktu widzenia Konstytucji oraz prawa międzynarodowego – ochrony praw osoby podejrzanej na etapie prowadzenia czynności wyjaśniających, przyznając prawo do korzystania z pomocy obrońcy dopiero obwinionemu.
Należy jednak zauważyć, że już od osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia można pobierać odciski palców, fotografować ją i dokonywać okazań w celach rozpoznawczych, a brak możliwości korzystania przy tych czynnościach z obrońcy może znacząco wpływać na możliwość podjęcia późniejszej, skutecznej obrony. Co więcej, w przypadku czynności, które można wykonać tylko raz (tzw. czynności niepowtarzalnych, takich jak okazania), nieobecność obrońcy może nieodwracalnie uniemożliwić obrońcy prawidłową ocenę przeprowadzonej czynności.
Nie ma także wątpliwości, że istotnym elementem prawa do obrony jest możliwość uczestnictwa obrońcy w trakcie przesłuchania osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia. Podczas przesłuchania osoba podejrzana o popełnienie wykroczenia ma w szczególności prawo zgłoszenia wniosków dowodowych, a brak wsparcia profesjonalnego obrońcy może ograniczać możliwość efektywnego skorzystania z tego uprawnienia przez osobę podejrzaną i realną szansę na obronę na tym etapie postępowania.
W związku z powyższym wyrok Trybunału należy ocenić pozytywnie, uwzględnia on bowiem międzynarodowe standardy ochrony praw człowieka, w szczególności poprzez zapewnienie realizacji zasady rzetelnego procesu oraz prawa do obrony. Jednocześnie jest to rozstrzygnięcie, które zasadniczo poprawi sytuację procesową osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia na etapie czynności wyjaśniających.
Marta Kozłowska, Magdalena Gutowska, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy
