Opinia przyjaciela sądu („amicus curiae brief”) w różnych systemach prawnych oraz w Polsce | Co do zasady

W wielu jurysdykcjach osoby, których pogląd może wnieść coś do sprawy, mogą złożyć do sądu tak zwaną opinię przyjaciela sądu. Czasem muszą mieć na to zgodę sądu albo stron, albo muszą wykazać swój uzasadniony interes prawny. W niektórych państwach możliwość taka dotyczy tylko wybranych sądów albo spraw. Co ciekawe, instytucja przyjaciela sądu prawie nigdzie nie doczekała się wyraźnej kodyfikacji.

Instytucja „amicus curiae” (czyli „przyjaciela sądu”) wywodzi się z prawa rzymskiego, które pozwalało sądowi skierować pytania pomocne w rozstrzyganiu sprawy do osoby trzeciej niebędącej stroną, lecz mającej specjalistyczną wiedzę prawną odnośnie do materii leżącej u podstaw sprawy. W sądach Imperium Rzymskiego nie pracowali bowiem wyłącznie sędziowie zawodowi, ale często po prostu osoby o wysokim prestiżu. Ze względu na dynamicznie rozwijające się prawo osoby te potrzebowały fachowej pomocy, by móc trafnie orzekać. Z tego też względu rzymski iudex mógł zasięgnąć opinii consilium, składającego się z prawników mających odpowiednią wiedzę fachową, zwanych „amici curiae”.

Przyjaciele sądu dostarczali sądowi informacji w odpowiednim zakresie, aby ułatwić trafne rozstrzygnięcie sprawy zgodnie z obowiązującym prawem, niezależnie od wiedzy sędziów tworzących ciało orzekające. Zwrócenie się o wsparcie do consilium leżało w gestii sądu. Jeżeli sąd się na to zdecydował, członkowie consilium sporządzali opinię prawną na żądany temat. Obecnie w krajach common law taka opinia nazywana jest „amicus curiae brief”.

Opinia przyjaciela sądu w jurysdykcjach prawa typu common law

W anglosaskim systemie prawnym (common law) instytucja amicus curiae została przejęta z prawa rzymskiego i jest nadal stosowana w praktyce. Przyjrzymy się, jak to wygląda w Anglii, Afryce Południowej, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych.

• Anglia

Pierwsze potwierdzone odwołania do instytucji przyjaciela sądu można znaleźć w orzeczeniach sądów angielskich z XIV i XV w. Udział amici curiae w rozprawach sądowych od samego początku uważano w prawie angielskim za dobrą i godną aprobaty praktykę, jednak nie jako prawo samych stron. To sąd decydował, czy chce zasięgnąć opinii przyjaciela sądu celem ułatwienia i usprawnienia swej pracy.

Do zmiany tej zasady doprowadziła sprawa Coxe versus Phillips z 1736 r. W jej efekcie amicus curiae przestał być instytucją pomocniczą stojącą po stronie sądu, a zaczął reprezentować stronę trzecią mającą interes prawny bądź społeczny w toczącym się sporze i jego wyniku.

W sprawie Coxe versus Phillips pojawiła się bowiem kwestia zmowy pomiędzy stronami sporu na szkodę osoby trzeciej, a mianowicie holenderskiego kupca Henryka Muilmana. Pozwana Teresia Constantia Phillips¹ w sprawie o zapłatę wytoczonej przez powoda o nazwisku Coxe broniła się argumentacją, jakoby przez cały czas była prawowitą małżonką Henryka Muilmana, w związku z czym zgodnie z prawem angielskim sama nie mogła skutecznie zaciągnąć zobowiązań, a za jej rzekome długi odpowiada jej małżonek. Jednak Phillips poślubiła Muilmana kilka miesięcy po tym, jak zawarła związek małżeński z bigamistą o nazwisku Devall, aby uniknąć więzienia za długi². Gdy sprawa wyszła na jaw, małżeństwo pomiędzy Phillips a Muilmanem unieważniono, a Muilman ożenił się ponownie z inną kobietą. Gdyby w omawianym sporze sąd angielski przyjął wersję Phillips, że nadal jest ona prawowitą małżonką Muilmana, wtedy drugie małżeństwo Muilmana zostałoby unieważnione przez sąd angielski. W tej sytuacji sąd pozwolił Muilmanowi na powołanie amicus curiae, broniącego go jako osoby trzeciej w toczącym się sporze i udowadniającego przed sądem, że jego małżeństwo z Phillips zostało skutecznie unieważnione, a jego obecne małżeństwo zostało zawarte prawidłowo.

Długotrwały spór Phillips z byłym mężem został zakończony dopiero w 1748 r. Przyjaciel sądu Muilmana był tak skuteczny, że sąd oddalił powództwo, a dodatkowo zastosował w stosunku do pozwanej Phillips środki dyscyplinarne za zniewagę sądu (tak zwany „contempt of court”). W sprawie Coxe versus Phillips po raz pierwszy w historii sądownictwa angielskiego amicus curiae chronił w sporze interes osoby trzeciej, której prawa inaczej nie mogłyby być dochodzone ani chronione przed sądem.

Z kolei jako niedawny przypadek skorzystania z tej instytucji przed angielskim sądem można wskazać sprawę P. versus The Commissioner of Police for the Metropolis. Sprawa, tocząca się przed Sądem Najwyższym Zjednoczonego Królestwa (Supreme Court of the United Kingdom), dotyczyła dyscyplinarnego wypowiedzenia stosunku pracy czarnoskórej policjantce służącej w policji miasta stołecznego Londynu. Sąd 28 marca 2017 r. uwzględnił wniosek kilku organizacji (The Society of Black Lawyers, Operation Black Vote, The Association of Muslim Lawyers, The NHS BME Network, BARAC, Blacksox, The Runnymeade Charitable Trust oraz The National Black Police Association), zezwalając im na przedłożenie opinii przyjaciela sądu, po czym 25 października 2017 r. wydał wyrok, uwzględniając złożoną w sprawie opinię. W sentencji orzeczenia sąd jednogłośnie stwierdził, że apelacja jest zasadna oraz że prawo Unii Europejskiej wymaga, aby funkcjonariusze policji (police officers) mogli zwracać się do sądu pracy (employment tribunal) w związku z wypowiedzeniem stosunku pracy po postępowaniu przeprowadzonym przed policyjnym komitetem dyscyplinarnym (police misconduct panel)³, ponieważ tego rodzaju roszczenia z dziedziny prawa pracy nie mogą być objęte immunitetem sądowym i tym samym odbierane kognicji sądów pracy. Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, będąca źródłem prawa Unii Europejskiej, ma pierwszeństwo przed prawem krajowym, tak więc wykluczenie drogi sądowej przez prawo krajowe w sprawach dyscyplinarnych funkcjonariuszy policji jest niedozwolone, a odwołującej się policjantce przysługuje prawo skierowania sprawy do sądu pracy.

• Afryka Południowa

W Republice Południowej Afryki obowiązuje mieszany system prawny łączący tradycje systemu kontynentalnego (przede wszystkim prawa rzymsko-holenderskiego⁴), angielskiego common law oraz lokalnego afrykańskiego prawa zwyczajowego. W tym kraju osoby trzecie mogą złożyć amicus curiae brief w Sądzie Konstytucyjnym z siedzibą w Johannesburgu oraz w Najwyższym Sądzie Apelacyjnym z siedzibą w Bloemfontein. Istnieje też taka możliwość w postępowaniach przed Sądem Apelacyjnym do spraw pracowniczych, wszystkich High Courts, w Land Claims Courts oraz w Labour Courts.

Tutaj skoncentrujemy się na możliwości składania opinii przyjaciela sądu w postępowaniach przed High Courts zgodnie z Rule 16A of the Rules regulating the conduct of proceedings of the Several Provincial and Local Divisions of the High Court of South Africa. Sądy o nazwie High Court tworzą wydziały (divisions) obejmujące swoją jurysdykcją teren prowincji lub jej części. Wydziały te (same często nazywane sądami wyższymi), posiadając nieograniczoną jurysdykcję, rozpatrują odwołania od sądów magistrackich (Magistrates’ Courts) oraz w pierwszej instancji wszelkie sprawy, które swoim ciężarem gatunkowym przekraczają jurysdykcję tych sądów (100 tysięcy randów w sprawach cywilnych i najpoważniejsze przestępstwa).

Zgodnie z Rule 16A osoba trzecia wyrażająca chęć uczestnictwa w sprawie jako amicus curiae musi skierować pismo do sądu zwane „affidavit” bądź „pleading” oraz powiadomić o tym sekretarza sądu („registrar”) pismem zwanym „notice”. Sekretarz sądu wywiesza „notice” na sądowej tablicy ogłoszeń, aby poinformować inne osoby zainteresowane daną sprawą sądową. W ciągu dwudziestu dni strony sporu muszą zareagować na pismo amicus curiae, wyrażając zgodę na jego udział albo odmawiając mu tej zgody. W tym ostatnim przypadku amicus curiae może zwrócić się do sądu z prośbą o udzielenie zgody na udział w sprawie, przy czym musi wyjaśnić swój uzasadniony interes prawny oraz uzasadnić relewantność i przydatność dla sądu wyrażonego w opinii poglądu i przedstawionych faktów. Taki wniosek do sądu musi obowiązkowo zostać doręczony wszystkim stronom postępowania. Każda strona ma prawo wyrazić odpowiednio uzasadniony sprzeciw w piśmie procesowym zwanym „affidavit”. Ostatecznie sąd orzekający decyduje o tym, czy wyraża zgodę na udział przyjaciela sądu w rozprawie i wzięcie pod uwagę jego opinii czy też nie (Rule 16A (1) – (9)).

W sprawie Children’s Institute versus Presiding Officer of the Children’s Court District of Krugersdorp and others (Case CCT 69/12, ZACC 25) z 2012 r. Sąd Konstytucyjny RPA jednogłośnie postanowił, że High Court Rule 16A jest wystarczającym gwarantem, aby przyznać amici curiae prawo do wzięcia udziału i wyrażenia opinii, gdyż „Rule 16A was specially intended to facilitate the role of amici in promoting and protecting the public interest”, tj. Rule 16A ma właśnie za zadanie ułatwić rolę przyjaciół sądu w promowaniu i ochronie interesu publicznego. W praktyce sądów Republiki Południowej Afryki bardzo rzadko się zdarza, aby sąd nie udzielił zgody na udział przyjaciela sądu bądź nie uwzględnił złożonej opinii.

• Kanada

W Kanadzie stykają się wpływy francuskie, angielskie oraz rdzennej ludności północnoamerykańskiej. Na całym terytorium państwowym obowiązuje importowany z Anglii system common law, jednak we francuskojęzycznym Quebecu obowiązuje system mieszany, gdyż w prawie cywilnym stosuje się tam tak zwany Code civil du Québec z 1994 r.⁵, mający źródła w prawie francuskim.

W kanadyjskim systemie prawnym amici curiae są zwani po angielsku „intervenors” bądź po francusku „intervenants” i mogą występować w sprawach karnych oraz cywilnych, a ponadto w sprawach z dziedziny prawa konstytucyjnego. Jednak nieraz sądy wyrażają obawę, czy zezwolić na uczestnictwo przyjaciela sądu w sprawach karnych, jeżeli ma on zamiar przedstawić i uwypuklić argumentację przeciwko sprawcy. Takie działanie może być zakwalifikowane jako „unfair trial”, gdyż co do zasady jedynie organy ścigania mają prawo stawiać zarzuty karne.

Sąd Najwyższy Kanady (Supreme Court of Canada) stwierdził, że przyjaciel sądu ma interes prawny w udziale w postępowaniu sądowym, jeśli miał on w przeszłości powiązanie ze sprawą badaną przez sąd, w związku z czym może rzucić inne światło na sprawę lub dostarczyć nowych informacji związanych ze sprawą.

Przepisy proceduralne Sądu Najwyższego Kanady przewidują, że oprócz uzasadnienia swojego interesu prawnego przyjaciel sądu musi również uwiarygodnić, że strona postępowania poniosłaby uszczerbek, gdyby sąd nie pozwolił na jego uczestnictwo w sprawie. Trzeba zaznaczyć, że w praktyce Sąd Najwyższy Kanady wyraża zgodę na uczestnictwo przyjaciół sądu i złożenie opinii w 90% takich zgłoszeń.

• Stany Zjednoczone

Inaczej niż w Republice Południowej Afryki bądź w Kanadzie przepisy proceduralne Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych (United States Supreme Court) nie wymagają, aby amicus curiae uzasadniał swój interes prawny w danym postępowaniu.

Nie jest też wymagana zgoda ze strony sądu na złożenie opinii, natomiast zgodę muszą wyrazić strony. Przepis Supreme Court Rule 37(2)(b) przewiduje, że wniosek o dopuszczenie osoby trzeciej jako amicus curiae bez zgody stron nie jest „aprobowany”. W praktyce jednak strony wyrażają zazwyczaj zgodę na większość zgłoszeń, a nawet gdy jej nie wyrażą, sąd z reguły dopuszcza udział takich osób trzecich.

Zgodnie z Supreme Court Rule 37(4)⁶ Stany Zjednoczone mają największy wachlarz podmiotów, którym przysługuje prawo złożenia amicus curiae brief przed Sądem Najwyższym Stanów Zjednoczonych. Należą do nich Prokurator Generalny Stanów Zjednoczonych (US Solicitor General), wszystkie agencje Stanów Zjednoczonych (US Agency) posiadające ustawowe uprawnienia do występowania przed Sądem Najwyższym, wszystkie stany (US State), jednostki US Commonwealth, Territory bądź Possession⁷ Stanów Zjednoczonych, miasta (city), hrabstwa (county), gminy (town) bądź podobne jednostki terytorialne.

Udział w postępowaniach przed Federal Appeal Courts jest również dozwolony, a zgodnie z Rule 29 of the Federal Rules of Appelate Procedure opinię przyjaciela sądu mogą złożyć także: Rząd Federalny (Federal Government), dowolny urzędnik lub agencja Stanów Zjednoczonych (any officer or agency of the United States) bądź stan (US state). Wszyscy inni przyjaciele sądu potrzebują albo zgody wszystkich stron, albo – w braku takiej zgody – zezwolenia sądu.

Przed US Federal District Courts udział przyjaciół sądu jest w praktyce dozwolony, chociaż nie jest to przewidziane prawem proceduralnym tych sądów.

Sądy Stanów Zjednoczonych odnoszą się przychylnie do instytucji amicus curiae brief, a w większości spraw są one uwzględniane przez sąd.

Opinia przyjaciela sądu w jurysdykcjach prawa cywilnego

Zanim omówimy instytucję przyjaciela sądu w Polsce, przyjrzymy się innym porządkom prawnym typu civil law.

• Francja

We Francji pojęcie amicus curiae pojawiło się po raz pierwszy w sporze przed Cour d’Appel de Paris (Sąd Apelacyjny w Paryżu) w 1988 r. Sąd ten miał rozstrzygnąć zażalenie adwokata na postanowienie Rady Adwokackiej okręgu Évry (Île-de-France), którym zobowiązała ona swoich członków-adwokatów do ujawnienia, ilu pracowników liczy dana kancelaria i w jakim zakresie specjalizują się zatrudnieni w niej prawnicy.

Celem badania prawidłowości tego postanowienia Sąd Apelacyjny z własnej inicjatywy swoim postanowieniem z 21 czerwca 1988 r. zwrócił się do dziekana Rady Adwokackiej w Paryżu (Bâtonnier de l’ordre des avocats au barreau de Paris), aby wziął udział w posiedzeniu sądowym i przedstawił swoją ocenę sprawy w charakterze amicus curiae. Na to postanowienie zażalenie złożył pełnomocnik przeciwnika, tj. Rady Adwokackiej okręgu Évry (Île-de-France), ponieważ dziekan Paryskiej Rady Adwokackiej, w ocenie przeciwnika, jest zarówno sędzią (w sprawach dyscyplinarnych Rady Adwokackiej), jak i stroną (jako jedna z Rad Adwokackich), a w związku z tą okolicznością nie miałby ani prawa, ani kompetencji do wyrażenia stanowiska co do zgodności lub niezgodności postanowienia Rady Adwokackiej okręgu Évry.

Sąd Apelacyjny w Paryżu w dniu 6 lipca 1988 r. oddalił zażalenie z uzasadnieniem, że sąd sam może swobodnie decydować, w jaki sposób zorganizuje sobie dostęp do odpowiednich informacji i wiedzy fachowej. W szczególności sąd ma prawo zwrócić się do osób trzecich niebędących stroną w przedmiotowym postępowaniu, aby osoby te zajęły stanowisko co do pytań zadanych im przez sąd. W uzasadnieniu postanowienia oddalającego zażalenie sąd wyjaśnił pojęcie amicus curiae i jego uwzględnienie we francuskim prawie procesowym w następujący sposób: „Amicus curiae” nie jest ani świadkiem, ani biegłym ekspertem, nie podlega zasadom zgłaszania sprzeciwu zawartym w nowym Kodeksie postępowania cywilnego⁸ obowiązującym we Francji. Jego stawiennictwo przed Sądem następuje na podstawie pisemnego wezwania Sądu, a zarówno stawiennictwo, jak i przesłuchanie podlegają jedynie zwykłym zasadom związanym z prawem do obrony”.

Sąd apelacyjny w swoim postanowieniu ponownie wezwał dziekana do uczestnictwa w następnym posiedzeniu sądowym oraz zwrócił się do Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej (Président en exercise de la Conférence des Bâtonniers), aby ten wyznaczył dziekana już niepiastującego urzędu celem jego powołania. Sąd zwrócił się ponadto do Prezesa SAF-u (Président du Syndicat des Avocats en France)⁹, aby ten również wziął udział w posiedzeniu sądu i zajął swoje stanowisko w sprawie. Dalej sąd udzielił stronom możliwości, by one same wymieniły osobę, która każdorazowo będzie bronić stanowiska każdej ze stron. Inicjatywa Sądu Apelacyjnego w Paryżu w tej konkretnej sprawie wyszła od jego ówczesnego prezesa, znanego prawnika francuskiego Pierre’a Drai¹⁰.

Trzeba zaznaczyć, że nie da się zidentyfikować przepisu w prawie francuskim, który wyraźnie pozwoliłby na powołanie przyjaciela sądu do uczestnictwa w procesie sądowym. Część doktryny widzi takie uprawnienie w art. 12 francuskiego kodeksu postępowania cywilnego, który utrwala zasadę iura novit curia, zobowiązującą sędziego do samodzielnego wskazania podstawy prawnej znajdującej zastosowanie w danej sprawie, bez wymogu powoływania się samych stron na nią. W ramach tego postulatu sędziowie mogą również zasięgać opinii przyjaciela sądu, który posiada wymaganą wiedzę fachową. Utrwalił się w doktrynie pogląd, że amicus curiae jest instytucją procesualną sui generis. Instytucja amicus curiae została przyjęta w prawie francuskim i funkcjonuje bez żadnych zakłóceń w tym kraju mimo braku wyraźnej kodyfikacji.

• Niemcy

W Niemczech również spotykamy instytucję amicus curiae w sprawach przed sądami cywilnymi, karnymi oraz administracyjnymi. Podobnie jak we Francji nie ma w prawie niemieckim przepisu proceduralnego, który regulowałby przesłanki i sposób uczestnictwa osób trzecich w procesie poza formami występującymi w niemieckim kodeksie postępowania cywilnego, karnego bądź administracyjnego.

Najbardziej rozpowszechnione jest występowanie amicus curiae w postępowaniach przed Trybunałem Konstytucyjnym Republiki Federalnej Niemiec (Bundesverfassungsgericht), na podstawie § 27a BVerfGG (ustawa o Trybunale Konstytucyjnym RFN). Przepis ten został wprowadzony do tej ustawy dopiero w 1998 r. i określa prawo Trybunału Konstytucyjnego do zwrócenia się do osób trzecich posiadających odpowiednią wiedzę fachową celem złożenia przez nich opinii i uczestniczenia w toczącym się procesie. Takie osoby trzecie pozostają jednak bez uprawnień do podejmowania czynności procesowych przysługujących stronom. Stanowiska w formie amicus curiae brief zasięga się regularnie w postępowaniach w sprawach skarg konstytucyjnych, jednak jest to również spotykane w sprawach cywilnych, karnych oraz administracyjnych.

Na przykład w sprawie 7 A 10532/12 przed Administracyjnym Sądem Apelacyjnym kraju związkowego Nadrenia-Palatynat (OVG Rheinland-Pfalz) Niemiecki Instytut Praw Człowieka (Deutsches Institut für Menschenrechte) z siedzibą w Berlinie przedstawił sądowi ośmiostronicową opinię, krytykując orzeczenie Sądu Administracyjnego w Koblencji (VG Koblenz) z 28 lutego 2012 r. o sygnaturze 5 K 1026/11.KO, gdyż wymieniony Sąd Administracyjny nie rozpoznał w sposób prawidłowy istoty sporu. Niemiecki czarnoskóry student został wylegitymowany przez policję federalną w pociągu na trasie pomiędzy Kassel a Frankfurtem nad Menem, mimo że nie dał do tego powodu swoim zachowaniem, a policjanci sugerowali się jedynie jego kolorem skóry. Sąd pierwszej instancji przyznał policji prawo do takich kontroli, jednak w ocenie amicus curiae zachowanie policji było przejawem tak zwanego „profilowania z powodów etnicznych/rasowych”, którego w świetle orzecznictwa niemieckiego Sądu Najwyższego nie da się pogodzić z konstytucją Republiki Federalnej Niemiec (Grundgesetz). Administracyjny Sąd Apelacyjny kraju związkowego Nadrenia-Palatynat w pełni poparł pogląd wyrażony przez amicus curiae, uwzględniając skargę bezprawnie wylegitymowanego czarnoskórego studenta.

W doktrynie toczy się dyskusja o wprowadzeniu ustawowego unormowania instytucji amicus curiae również do kodeksu postępowania cywilnego, karnego oraz administracyjnego. Przejrzystość zasad uczestnictwa przyjaciół sądu zwiększa bowiem zaufanie do niezawisłości sądów. Dopuszczalność składania amicus curiae brief w postępowaniu przed sądami niemieckimi wywodzi się z art. 103 Konstytucji RFN (Grundgesetz) (prawo do bycia wysłuchanym przez sędziego) oraz z art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (prawo do rzetelnego procesu sądowego).

Trzeba zaznaczyć, że w Niemczech instytucja amicus curiae przed sądami cywilnymi, karnymi oraz administracyjnymi funkcjonuje od dość dawna bez wyraźnych unormowań w ustawach o postępowaniu przed tymi sądami. Najczęściej przyjaciele sądu zgłaszają się w postępowaniach przed wyższymi instancjami, a regularnie w postępowaniach przed Trybunałem Konstytucyjnym Republiki Federalnej Niemiec na podstawie przepisu § 27a BVerfGG (ustawa o Trybunale Konstytucyjnym RFN).

• Brazylia

Prawo brazylijskie jest zaliczane do systemu prawa cywilnego, gdyż ma swoje źródło w prawie portugalskim ze względu na przynależność Brazylii do Portugalii jako dawnej kolonii¹¹. Ważnym momentem dla rozwoju prawa w Brazylii był koniec dyktatury wojskowej w 1985 r. oraz przyjęcie nowej Konstytucji z 1988 r. wprowadzającej zasadę demokratycznego państwa prawnego.

W przeszłości instytucja amicus curiae była uwzględniona w niektórych specjalnych ustawach brazylijskich dotyczących na przykład spraw antykartelowych oraz nadzoru bankowego, jednak dopiero w tak zwanym „Nowym kodeksie postępowania procesowego” z 16 marca 2015 r.¹² została oficjalnie wprowadzona i uregulowana w części ogólnej, księdze III (podmioty w procesie), tytule III (interwencja osób trzecich), rozdziale V (amicus curiae).

Art. 138 nowego kodeksu postępowania cywilnego ma następujące brzmienie: „Biorąc pod uwagę znaczenie sprawy, wyjątkowość tematyki objętej sporem jak również jej skutki społeczne, sędzia albo sprawozdawca może, drogą decyzji, od której nie posługuje środek odwoławczy, z urzędu albo na wniosek stron bądź osoby trzeciej wyrażającej zamiar wypowiedzenia się, zarządzić bądź wyrazić zgodę na uczestnictwo w danej sprawie osoby fizycznej lub prawnej, organu bądź jednostki specjalnej z odpowiednim charakterem reprezentacyjnym, w terminie 15 (piętnastu) dni od dnia zgłoszenia uczestnictwa”¹³.

„§1° Interwencja, o której mowa w głównym akapicie przepisu, nie oznacza ani zmiany kompetencji „amicus curiae”, ani możliwości składania przez niego środków odwoławczych, jednak z zastrzeżeniem możliwości zgłoszenia sprzeciwu dotyczącego wniosku o sprostowanie bądź wyjaśnienie orzeczenia („embargos de declaração”)¹⁴ oraz możliwości przewidzianej w § 3”¹⁵.

„§2° Zdefiniowanie uprawnienia „amicus curiae” w decyzji, która zarządzi albo zezwoli na uczestnictwo „amicus curiae”, należy do kompetencji sędziego albo sprawozdawcy”¹⁶.

„§3° „Amicus curiae” może odwołać się od decyzji dotyczącej powództwa zbiorowego”¹⁷.

Jak widać, ustawodawca brazylijski precyzyjnie i jednoznacznie uregulował uczestnictwo przyjaciela sądu w postępowaniu, dając sędziemu prawo do zdefiniowania jego uprawnień.

Chodzi tu o interwencję osoby trzeciej, która może być albo dobrowolna (z własnej inicjatywy), albo na wniosek stron postępowania, albo wymagana odpowiednim wezwaniem sądu.

Również w sprawach karnych udział amicus curiae jest dozwolony na podstawie art. 3 brazylijskiego kodeksu postępowania karnego¹⁸ w związku z art. 138 nowego kodeksu postępowania cywilnego. Jednak trzeba koniecznie przeanalizować przydatność przyjaciela sądu w sprawach karnych pod kątem gwarancji równości broni stron, aby nie pogarszać sytuacji oskarżonego. Sąd Najwyższy Brazylii (Superior Tribunal de Justiça) w swojej decyzji z 30 września 2016 r. oddalił wniosek prokuratur federalnych aż ośmiu stanów Federacyjnej Republiki Brazylii o uczestnictwo jako przyjaciela sądu (recurso especial n° 1.563.962). Inaczej było w sprawie karnej o uwięzienie sprawcy w łagodniejszym reżimie penitencjarnym z powodu przepełnienia więzień. Sąd Najwyższy Brazylii w swojej decyzji z 11 maja 2016 r. pozwolił na uczestnictwo instytucji o nazwie Instituto de Defesa do Direito de Defesa (IDDD)¹⁹ jako przyjaciela sądu (recurso extraordinário n° 641.320).

Dla prawnika europejskiego jest frapujące, że instytucja amicus curiae znalazła kodyfikację w ustawodawstwie brazylijskim, choć nie ma jej na kontynencie europejskim.

• Rosja

System prawny Rosji nie zna instytucji przyjaciela sądu. Pierwsza w historii Federacji Rosyjskiej opinia przyjaciela sądu została złożona do Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej 2 sierpnia 2016 r. przez organizację „Arbitrażnaja Assocjacja”²⁰ w sprawie rosyjskiego banku narodowego „Trust” przeciwko spółce prawa cypryjskiego PhosInt Ltd.²¹ Bank rosyjski nabył od spółki prawa cypryjskiego papiery wartościowe na podstawie umowy z 29 listopada 2013 r. Strony umówiły się w niej na właściwość Międzynarodowego Gospodarczego Arbitrażu przy Krajowej Izbie Gospodarczej Federacji Rosyjskiej. Bank domagał się przed powszechnymi sądami rosyjskimi ustalenia, że zapis na sąd polubowny zgodnie z rosyjskim prawem upadłościowym jest nieważny, gdyż umowa dotyczyła sanacji banku. Natomiast pozwana spółka PhosInt Ltd. podkreśliła, że rosyjska ustawa o upadłości nie przewiduje wyłącznej właściwości powszechnych sądów gospodarczych w tego rodzaju sprawach. Spór toczył się przed sądami trzech instancji, zanim został skierowany do Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej. Dopiero na tym etapie Arbitrażnaja Assocjacja złożyła swoją opinię.

Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej nie włączył opinii do akt sądowych, jednak obiecał opublikować nadesłany dokument na swojej stronie internetowej jako „pozaproceduralne zwrócenie się do sądu”. Sporządzona w tej sprawie opinia porównywała obowiązujące w różnych państwach regulacje dotyczące możliwości rozstrzygania przez sądy polubowne sporów z udziałem dłużnika, wobec którego się toczy postępowanie upadłościowe. Opinia przedstawiała rozwiązania stosowane w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Hongkongu, Polsce, Singapurze, Stanach Zjednoczonych, Francji, Szwajcarii oraz w Szwecji. Nie można jej interpretować jako korzystnej tylko dla jednej ze stron sporu, gdyż znajdują się w niej zarówno przykłady nieważności zapisu na sąd polubowny, jak i przykłady ważności takiego zapisu mimo ogłoszenia upadłości dłużnika.

Na rozprawie przed Sądem Najwyższym Federacji Rosyjskiej bank motywował swoje żądanie ustalenia nieważności zapisu na sąd polubowny tym, że przechodził sanację zgodnie z planem sanacyjnym zatwierdzonym przez Agenturę do spraw ubezpieczenia wkładów²², a ponadto tym, że zapisu na sąd polubowny nie można pogodzić z przepisami rosyjskiej ustawy o upadłości, gdyż taki zapis oznacza niedozwoloną zmowę na szkodę wierzycieli (art. 61.2 ustawy o upadłości). Pozwana PhosInt Ltd. replikowała, że wyłączna właściwość sądów powszechnych jest przewidziana zgodnie z art. 33 ust. 3 w związku z art. 61.9 rosyjskiej ustawy o upadłości tylko w razie zakwestionowania ważności transakcji przeprowadzonych przez dłużnika. W przypadku tymczasowego nadzoru nad bankiem, jak w przedmiotowej sprawie, może być wytoczone powództwo zarówno przed sądem powszechnym, wydziałem gospodarczym, jak i przed sądem polubownym, o ile strony skutecznie zawarły zapis na sąd polubowny, jak to miało miejsce w przedmiotowej sprawie.

Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej 16 sierpnia 2016 r. wydał orzeczenie, w którym kasuje wyrok Sądu Gospodarczego miasta Moskwy z 17 sierpnia 2015 r., postanowienie Dziewiątego Gospodarczego Sądu Apelacyjnego z 24 listopada 2015 r. oraz postanowienie Sądu Gospodarczego Obwodu Moskiewskiego z 20 stycznia 2016 r. i przekazuje sprawę Sądowi Gospodarczemu miasta Moskwy do ponownego rozstrzygnięcia.

Oznacza to, że sędziowie Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej uważają, że w danej sprawie właściwe są sądy powszechne, a zapis na sąd polubowny jest nieważny. Trzeba jednak mieć na uwadze, że nawet w przypadku ustalenia ważności zapisu na sąd polubowny i wydania późniejszego wyroku przez taki sąd strony mogą zakwestionować orzeczenie sądu polubownego przed sądem gospodarczym, zgodnie z rosyjskimi przepisami procesowymi.

Jak widać, w Rosji instytucja amicus curiae nie ma tradycji ani nie jest uregulowana w ustawach. Zdarza się, że osoby trzecie składają opinie do sądu, jednak jest to rzadkość i sądy odnoszą się do takich opinii raczej powściągliwie.

Opinia przyjaciela sądu w prawie polskim

Instytucja opinii przyjaciela sądu jest także znana w praktyce sądów polskich i stanowi formę wyrażenia przez osoby trzecie, przeważnie organizacje pozarządowe, swojej opinii co do prawa i faktów w danym postępowaniu sądowym. Celem takiej opinii jest pomoc w kompleksowym rozpoznaniu sprawy, z uwzględnieniem argumentów oraz poglądów, które być może nie zostały podniesione przez strony w postępowaniu. Art. 63 Kodeksu postępowania cywilnego przewiduje prawo dla organizacji pozarządowych, które nie uczestniczą w sprawie, do przedstawienia sądowi istotnych dla sprawy poglądów wyrażonych na piśmie. Nie wynika to z przepisów Kodeksu postępowania karnego ani Kodeksu postępowania administracyjnego. Najogólniej mówiąc można stwierdzić, że uprawnienie do wyrażenia poglądu osoby trzeciej w toczącej się sprawie o istotnym społecznym znaczeniu wywodzi się z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

W polskiej praktyce opinię przyjaciela sądu można przedstawić zarówno sądom powszechnym, jak i Naczelnemu Sądu Administracyjnemu, Sądowi Najwyższemu oraz Trybunałowi Konstytucyjnemu. Brak wyraźnej kodyfikacji tej instytucji prawnej w Polsce odpowiada mniej więcej sytuacji w Niemczech i we Francji.

Jako przykład uczestnictwa amicus curiae w sprawie karnej może służyć sprawa przed Sądem Najwyższym dotycząca opublikowania w lokalnej gazecie „Nowa Gazeta Trzebnicka” zdjęcia policjantki jeżdżącej do pracy samochodem mimo braku prawa jazdy (V CSK 51/17). Policjantka domagała się przed Sądem Okręgowym w Trzebnicy usunięcia ze strony internetowej wymienionej gazety lokalnej artykułu o niej wraz z jej zdjęciem. Sąd Okręgowy w Trzebnicy zwrócił uwagę na art. 1, art. 6 i art. 10 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe. W konsekwencji trzeba było stwierdzić, że sporne publikacje i reportaż nie zawierały nieprawdziwych informacji dotyczących powódki, związanych z naruszeniem przez nią prawa przez prowadzenie pojazdu bez wymaganych uprawnień. Powództwo policjantki zostało oddalone jako bezzasadne. Powódka zaskarżyła wyrok do Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu, który stanął na stanowisku, że apelacja była uzasadniona jedynie w nieznacznym zakresie, a mianowicie dotyczącym prawa powódki do ochrony wizerunku. W pozostałym zakresie sąd apelację oddalił. Pozwani dziennikarze złożyli skargę kasacyjną, a w postępowaniu kasacyjnym przed Sądem Najwyższym pogląd wyraziła Helsińska Fundacja Praw Człowieka, zwracając uwagę na prawnomiędzynarodowe standardy wolności wypowiedzi w sprawach publicznych na tle art. 10 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, sporządzonej w Rzymie 4 listopada 1950 r. Wizerunek policjantki jako funkcjonariusza publicznego prezentowany w związku z pełnioną przez nią funkcją nie powinien być objęty tak silną ochroną jak na przykład wizerunki osób prywatnych.

Sąd Najwyższy zważył, że na tle art. 81 Prawa autorskiego w związku z art. 1, art. 6 i art. 14 Prawa prasowego w niektórych sytuacjach uzasadniona i dopuszczalna z punktu widzenia debaty publicznej może być wypowiedź słowna konkretnej osoby, jednak nie rozpowszechnianie jej wizerunku. W konsekwencji policjantce przysługuje prawo do zaprzestania rozpowszechniania jej wizerunku w konkretnej sprawie.

Amici curiae uczestniczą też w postępowaniach przed sądami pierwszej instancji, na przykład w sprawie przed Sądem Rejonowym dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie, XI Wydziałem Karnym, przeciwko aktywistkom partii Zieloni, uczestniczącym w demonstracji „Marsz Godności” poświęconej obronie praw kobiet (XI W 1413/17). Komendant Rejonowej Policji Warszawa I skierował przeciwko nim wniosek o ukaranie, zarzucając im znieważenie Znaku Polski Walczącej (wykroczenie z art. 3 ust. 1 ustawy o ochronie Znaku Polski Walczącej). W postępowaniu przed sądem karnym wzięła udział Helsińska Fundacja Praw Człowieka i wyraziła swój pogląd. W konsekwencji aktywistki zostały uniewinnione. Sąd Okręgowy w Warszawie utrzymał w mocy wyrok uniewinniający aktywistki (X KA 1345/17). Wyrok ten jest prawomocny.

Konkluzja

Wywodząca się z prawa rzymskiego instytucja amicus curiae jest ważną dla państwa prawa instytucją chroniącą prawa obywatelskie. Najpierw została ona przyjęta i rozwinięta w systemie common law, po czym powróciła na kontynent europejski. Spotykana jest w wielu państwach, jednak często bez wyraźnej kodyfikacji tej instytucji w prawie krajowym.

Godnym uwagi wyjątkiem jest Brazylia, która wyraźnie skodyfikowała tę instytucję w swoim systemie prawnym, umożliwiając ugruntowanie i dalszy rozwój tego ważnego dla państwa prawa rozwiązania.

Harald Marschner, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy