Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyn zabroniony pod groźbą kary | Co do zasady

Wyrokiem z 6 kwietnia 2011 r. (V KK 15/11) Sąd Najwyższy, orzekając, iż „nie ma podstaw do orzeczenia odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony popełniony przez członków organu zarządzającego tego podmiotu”, ponownie wskazał, iż na gruncie ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary w jej aktualnym brzmieniu popełnienie przestępstwa przez członka organu zarządzającego nie może być podstawą dla stwierdzenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony pod groźbą kary.

Wyrok SN zapadł w związku z kasacją wniesioną przez Prokuratora Generalnego od prawomocnego wyroku uznającego odpowiedzialność spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za przestępstwo skarbowe niewpłacenia w terminie właściwemu organowi pobranego podatku, popełnione przez prezesa zarządu tej spółki. Zaskarżonemu wyrokowi Prokurator Generalny zarzucił naruszenie przepisów art. 3 i 5 ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, przez błędne przyjęcie, iż jej przepisy mogą być podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

Ustawa reguluje zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, m.in. spółek prawa handlowego, za czyny zabronione pod groźbą kary stanowiące przestępstwa lub przestępstwa skarbowe. Wskazuje się, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych, wynikająca z ustawy, nie jest odpowiedzialnością karną sensu stricto. Z uwagi jednak na jej represyjny charakter, wykazuje ona pewne cechy odpowiedzialności karnej. W szczególności jej stwierdzenie uzależnione jest od istnienia po stronie podmiotu zbiorowego swoistego „zawinienia”.

Aby stwierdzić odpowiedzialność podmiotu zbiorowego, spełnione muszą być trzy przesłanki: (i) osoba pozostająca z podmiotem zbiorowym we wskazanym przez ustawę związku musi popełnić jeden z wymienionych w ustawie czynów zabronionych i zostać z tego tytułu prawomocnie skazana (ustawa uwzględnia również inne rozstrzygnięcia, które zawierają w sobie element ustalenia odpowiedzialności karnej za czyn zabroniony, np. warunkowe umorzenie postępowania), (ii) podmiot zbiorowy w wyniku popełnionego czynu musi odnieść korzyść, a (iii) popełnienie przestępstwa musi być następstwem zawinienia podmiotu zbiorowego w postaci nienależytej staranności w wyborze danej osoby lub w nadzorze nad nią. Ta ostatnia przesłanka rozstrzyga o tym, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, jako represyjna, uzależniona jest od zawinienia podmiotu zbiorowego.

Przesłanka winy podmiotu zbiorowego w wyborze lub nadzorze nad osobą, która popełniła przestępstwo odnosi się jednak, zgodnie z brzmieniem art. 5 ustawy, do dwóch z trzech wskazanych w ustawie (pkt 2 i 3 art. 3) kategorii osób, których prawomocne skazanie może być przesłanką dla odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, tj. osób dopuszczonych do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązku oraz osób działających w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą osób zarządzających spółką. Zakres tego przepisu nie obejmuje natomiast kategorii osób wskazanych w pkt 1 art. 3 ustawy, tj. działających w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnień do jego reprezentowania oraz podejmowania w jego imieniu decyzji lub kontroli wewnętrznej, czyli m.in. członków organów zarządzających.

Przyjęta koncepcja odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych i powołane aktualne brzmienie art. 5 ustawy stanowiło podstawę rozstrzygnięcia SN. Brak wskazania, iż także w odniesieniu do członków organów zarządzających popełniony przez nich czyn zabroniony musi być następstwem winy podmiotu zbiorowego w wyborze lub nadzorze, przy jednoczesnym braku wskazania innych przesłanek odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, uniemożliwia pociągnięcie tego podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności w razie popełnienia przestępstwa przez członków organów zarządzających. Przyjęcie poglądu odmiennego prowadziłoby do sytuacji, w której podmiot zbiorowy ponosiłby odpowiedzialność zawsze, gdy czyn zabroniony popełniłaby osoba zarządzająca podmiotem i nie mógłby dla swej obrony powoływać braku winy w wyborze lub nadzorze. W konsekwencji następowałoby utożsamianie winy podmiotu zbiorowego z winą osoby fizycznej, która przestępstwo popełniła. To zaś skutkowałaby obiektywizacją odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, niedopuszczalnej w świetle przyjętych standardów konstytucyjnych, uzależniających represję od zawinienia. Stąd też SN uznał, że popełnienie przestępstwa przez członków organów zarządzających podmiotem zbiorowym nie może stanowić podstawy prawnej do orzeczenia odpowiedzialności tego podmiotu za czyn zabroniony pod groźbą kary.

Omówiony wyrok stanowi kolejne potwierdzenie stanowiska utrwalonego zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie. Spośród wcześniejszych rozstrzygnięć ważnych dla poruszanej kwestii warto wspomnieć, powoływany także w omawianym orzeczeniu, wyrok SN z 5 maja 2009 r. (IV KK 427/2008), w którym SN dokonał wnikliwej analizy problematyki podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w przypadku popełnienia przestępstwa przez członków organów zarządzających. Dalszym zaś potwierdzeniem przyjętego w judykaturze poglądu są dwa wyroki SN z 11 kwietnia 2011 r. (V KK 27/11 oraz V KK 57/11).