Nowe zasady odpowiedzialności za przestępstwa przeciwko środowisku to konieczność rewizji polityk compliance w spółkach
Na dniach wejdzie w życie ustawa z 22 lipca 2022 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej. Zmienia ona zasady odpowiedzialności za popełnienie tych przestępstw przez spółki – organy ścigania nie będą musiały jak dotychczas doprowadzić najpierw do skazania osoby fizycznej powiązanej ze spółką, aby następnie móc wszcząć postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu. Zaprojektowana zmiana usuwa główną praktyczną przeszkodę, dla której organy ścigania niezwykle rzadko decydowały się na pociąganie spółek do odpowiedzialności karnej. W efekcie zmian spodziewamy się większej liczby postępowań przeciwko spółkom. Rozwiązaniem pozwalającym na zmniejszenie tego ryzyka jest środowiskowy compliance.
Naruszenie przepisów o ochronie środowiska skutkuje dla przedsiębiorców ryzykiem odpowiedzialności administracyjnej oraz karnej. Ryzyko odpowiedzialności karnej było jednak dotychczas mało realne, gdyż odpowiedzialność karna spółek w praktyce nie była egzekwowana (co roku prowadzonych była zaledwie kilka postępowań, przede wszystkim pociągające do odpowiedzialności za przestępstwa skarbowe, a wymierzane kary nie przekraczały kilku tysięcy złotych). Wprowadzona ustawa, a także zwiększające się zainteresowanie społeczne kwestiami środowiskowymi, w szczególności w związku z katastrofą ekologiczną na Odrze, zapewne ten stan zmieni.
Na jakich zasadach podmioty zbiorowe mogą odpowiadać za przestępstwa przeciwko środowisku
Przestępstwa przeciwko środowisku określone są w kodeksie karnym i szeregu innych ustaw branżowych. Odpowiedzialność karną za ich naruszenie ponoszą przede wszystkim ich sprawcy – osoby fizyczne. Dodatkowo odpowiedzialność za popełnione przestępstwa mogą ponosić także podmioty zbiorowe (spółki osobowe lub kapitałowe, stowarzyszenie etc.). Taka odpowiedzialność uzależniona jest od spełnienia kilku warunków, o których szerzej piszemy w naszej broszurze. Przede wszystkim ustawa określa rodzaje przestępstw, za jakie podmioty zbiorowe mogą odpowiadać. Oznacza to, że podmioty zbiorowe ponoszą odpowiedzialność tylko za niektóre przestępstwa, które ponadto muszą zostać popełnione przez osobę fizyczną odpowiednio powiązaną ze spółką, a podmiot zbiorowy musiał osiągnąć albo mógł osiągnąć z niego korzyść. Co więcej odpowiedzialność podmiotu zbiorowego zależy także od wykazania, że do popełnienia przestępstwa doszło w następstwie braku staranności w wyborze lub nadzorze albo organizacji podmiotu zbiorowego. Wreszcie pociągnięcie do odpowiedzialności karnej jest uzależnione od uzyskania wcześniejszego skazania osoby fizycznej albo jednego z innych orzeczeń (warunkowego umorzenia postępowania, zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo umorzeniu postępowania z powodu okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy). Wprowadzona ustawa uchyla właśnie ten ostatni wymóg w odniesieniu do przestępstw środowiskowych.
Środowiskowy compliance jako narzędzie zarządzania ryzykiem odpowiedzialności prawnej i szkód reputacyjnych
Skoro odtąd wszczęcie i prowadzenie postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu nie będzie uzależnione od uprzednio wydanego orzeczenia względem osoby fizycznej powiązanej z tym podmiotem, to w rezultacie ściganie spółek stanie się dużo łatwiejsze. Należy się spodziewać, że nowelizacja odwróci dotychczasową tendencję, dlatego w obliczu zaostrzonych kar spółki powinny odpowiednio się przygotować i zminimalizować ryzyko uchybień, które mogłyby skutkować pociągnięciem do odpowiedzialności karnej.
Pierwszym zalecanym krokiem jest przeprowadzenie skrupulatnej analizy ryzyka oraz dokonanie weryfikacji, czy spółka należycie realizuje obowiązki wynikające z przepisów prawa ochrony środowiska. W zależności od charakteru prowadzonej działalności audyt powinien objąć zwłaszcza gospodarkę odpadami i wodno-ściekową, a także postępowanie z substancjami niebezpiecznymi. Podjęcie takich działań ma znaczenie dla ustalenia krytycznych obszarów działalności spółki w kontekście ryzyka odpowiedzialności (takie jak np. ryzyko szkód w środowisku, międzynarodowe przemieszczanie odpadów). W razie zidentyfikowania naruszeń mogących spowodować odpowiedzialność podmiotu zbiorowego, będzie można je sprawnie i w przemyślany sposób wyeliminować, minimalizując w ten sposób ryzyko dotkliwej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
Warto również wspomnieć, że jest to szczególnie istotne w przypadku przedsiębiorców, których przedmiot działalności obejmuje zbieranie lub przetwarzanie odpadów lub eksploatację instalacji wymagających uzyskania pozwolenia. Orzeczenie bowiem kary pieniężnej za przestępstwa przeciwko środowisku na podstawie przepisów ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary stanowi przesłankę obligatoryjnej odmowy wydania takiego zezwolenia lub pozwolenia.
W dalszej kolejności spółka powinna upewnić się, że posiada system compliance, który zapewnia zgodność jej działań z przepisami prawa ochrony środowiska i zapobiega występowaniu nieprawidłowości. System powinien być zaprojektowany tak, aby podmiot był zdolny na bieżąco identyfikować ewentualne ryzyka i odpowiednio na nie reagować. Wobec tego ważne jest, aby zweryfikować, czy wdrożone środki przeciwdziałają popełnianiu przestępstw przeciwko środowisku.
Aby polityka compliance w danej organizacji była wdrażana prawidłowo i pozostawała aktualna przez cały czas, spółka powinna zadbać o stworzenie funkcji compliance, tj. wyznaczenie osób odpowiedzialnych za ten obszar działalności i przypisanie im odpowiedzialności za aktualizację procedur oraz ich wdrożenie. Nie jest wystarczające, aby przewidziane rozwiązania istniały jedynie formalnie i nie miały przełożenia na praktykę spółki – w razie wszczęcia postępowania karnego przeciwko podmiotowi zbiorowemu organy ścigania coraz częściej weryfikują, czy ustalone zasady postępowania były faktycznie stosowane. Ważne jest zatem zadbanie o stworzenie kultury organizacyjnej nastawionej na przestrzeganie zasad. Istotne są szkolenia, a także podkreślenia wagi systemu compliance przez kadrę kierowniczą (tzw. tone from the top). Zwłaszcza w przypadku większych organizacji ważne jest działanie mechanizmów kontroli wewnętrznej w obszarze ochrony środowiska. Przydatne mogą być także niezależne audyty, które pozwolą spojrzeć na wprowadzone procedurę i wewnętrzną kulturę tzw. świeżym okiem.
Nie mniej ważne jest to, aby upewnić się, że w organizacji funkcjonują procedury zapewniające obsadzanie poszczególnych stanowisk osobami posiadającymi kompetencje do realizacji określonych zadań i że obowiązują dostateczne środki nadzoru wewnętrznego nad takimi osobami. Niewykluczone, że sposób organizacji wewnętrznej podmiotu może choćby niezamierzenie sprzyjać popełnianiu przestępstw, a także osiąganiu z nich korzyści. Tymczasem organy ścigania coraz częściej analizują tego typu mechanizmy zapewniające funkcjonowanie organizacji – ze szczególnym uwzględnieniem reguł promocji i awansów oraz zachęt motywacyjnych. Z tego powodu ważne jest, aby podmiot zbiorowy upewnił się, że nie stwarza środowiska ułatwiającego dopuszczanie się różnorakich naruszeń.
W powiązaniu pozostaje również konieczność, aby dokumenty wewnętrzne precyzyjnie określały katalog obowiązków poszczególnych osób i odpowiedzialność za powstanie określonych naruszeń. Katalog osób fizycznych, które można pociągnąć do odpowiedzialności w ramach podmiotu zbiorowego, jest szeroki, dlatego też istotne jest, aby precyzyjnie określić zakres należytej staranności, jaką powinni się wykazać wybrani pracownicy.
Warto, aby spółki rozważyły również wprowadzenie systemów zgłaszania nieprawidłowości (tzw. whistleblowing). O ile taka praktyka nie jest jeszcze wymagana z uwagi na trwające prace nad ustawą o ochronie sygnalistów, to niewątpliwie już teraz może przyczynić się do efektywnego identyfikowania nieprawidłowości mogących nosić znamiona przestępstwa. Wreszcie spółki powinny po prostu przygotować się na wypadek podjęcia działań przez organy ściągania, czyli m.in. niezapowiedziane przeszukanie (tzw. dawn raid) albo konieczności podjęcia natychmiastowej obrony przeciwko zastosowanym środkom tymczasowym (np. zabezpieczającym mienie). Jednym z kroków, jakie w tym celu można podjąć, jest wprowadzenie procedury na wypadek dawn raid.
Kara pieniężna to nie wszystko
Kary pieniężne to nie jedyne sankcje, jakie mogą być nakładane w razie ustalenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Ustawa przewiduje szeroki katalog takich środków – zakaz promocji i reklamy, zakaz wytwarzania lub sprzedawania określonych wyrobów albo świadczenia określonych usług, zakaz korzystania z dotacji, subwencji i innego wsparcia środkami publicznymi, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne lub podanie wyroku do publicznej wiadomości. Ustawy szczególne przewidują ponadto dalsze sankcje. Pociągnięcie do odpowiedzialności tak samej spółki, jak i osób z nią powiązanych wykluczy możliwość uzyskania:
- pozwolenia zintegrowanego;
- pozwolenia na wprowadzanie gazów i pyłów do powietrza;
- pozwolenia na wytwarzanie odpadów;
- zezwolenia na zbieranie odpadów;
- zezwolenia na przetwarzanie odpadów.
Do wniosku o wydanie wymienionych decyzji należy załączyć zaświadczenia o niekaralności, które potwierdzają, że odpowiednio prowadzący instalację, podmiot zbiorowy czy osoby z nim powiązane, nie zostały uprzednio pociągnięte do odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciwko środowisku. Dopóki takie podmioty figurują w Krajowym Rejestrze Karnym jako karane, właściwy organ odmówi wydania pozwolenia. W tym kontekście warto zwrócić uwagę, że np. w przypadku warunkowego umorzenia postępowania wobec danego podmiotu w dalszym ciągu może on uzyskać zaświadczenie o niekaralności, gdyż kara nie została wymierzona. Wreszcie ewentualne ukaranie podmiotu zbiorowego może również stać się przyczyną sprzeciwu Głównego Inspektora Ochrony Środowiska wobec planowanego międzynarodowego przemieszczania odpadów, jeżeli dana spółka taką działalność prowadzi.
Podsumowanie
Nadchodzące rozszerzenie odpowiedzialności i zaostrzenie kar za przestępstwa przeciwko środowisku nie muszą oznaczać gorszej sytuacji dla podmiotów zbiorowych. Istotne jest zachowanie szczególnej ostrożności i sprawna identyfikacja obszarów działalności o podwyższonym ryzyku wystąpienia naruszeń prawa ochrony środowiska. Celem zaprojektowanych zmian jest przecież przede wszystkim zapobieganie działaniom szkodliwym dla środowiska, a dopiero w dalszej kolejności efektywne ściganie sprawcy. Bieżące, umiejętne monitorowanie newralgicznych obszarów działalności spółki przy wykorzystaniu przemyślanych procedur z pewnością okaże się wystarczające dla prowadzenie działalności w zgodzie z obowiązującym prawem.
Paulina Wojtkowska, praktyka prawa ochrony środowiska kancelarii Wardyński i Wspólnicy
