Koniec z fast fashion? Nowe regulacje wkrótce obejmą tekstylia | Co do zasady

Na obszarze Unii Europejskiej rocznie powstaje ponad 12,5 miliona ton odpadów włókienniczych. Niemal połowę z tego stanowią odzież oraz obuwie. Statystyczny mieszkaniec Unii wytwarza około 12 kilogramów odpadów tekstylnych rocznie. Tymczasem brakuje regulacji prawnych umożliwiających zrównoważone gospodarowanie tymi odpadami.

Stan obecny

Najważniejszym aktem prawa unijnego regulującym obecnie gospodarkę odpadami jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z 19.11.2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy. 5 lipca 2023 r. Komisja Europejska przedstawiła projekt nowelizacji tej dyrektywy, który odnosi się przede wszystkim do odpadów żywności oraz odpadów wyrobów włókienniczych. Uwagi do projektu nowelizacji zgłaszać można do Ministerstwa Klimatu i Środowiska jedynie do 16 sierpnia 2023 r.

Omawiana nowelizacja wpisuje się w szeroki kontekst działań Komisji Europejskiej. Warto w tym miejscu przypomnieć, że już 30 marca 2022 r. opublikowana została Strategia UE na rzecz zrównoważonych wyrobów włókienniczych w obiegu zamkniętym. Wskazano w niej na konieczność funkcjonowania na rynku unijnym wyrobów włókienniczych cechujących się trwałością, możliwością recyklingu oraz wykonaniem z włókien wtórnych. W strategii zasygnalizowano również konieczność wprowadzenia mechanizmu rozszerzonej odpowiedzialności producenta, który ma pomóc ograniczyć ilość odpadów tekstylnych. Realizująca powyższe postulaty inicjatywa ustawodawcza Komisji Europejskiej nie powinna zatem zaskakiwać.  

Co się zmieni?

Istotą nowelizacji jest obciążenie producentów wyrobów włókienniczych odpowiedzialnością za pełny cykl życia produktu i tym samym wzmocnienie sektora odpowiadającego za zrównoważone gospodarowanie odpadami wyrobów włókienniczych. Ma to się przyczynić zarówno do oszczędności po stronie unijnych konsumentów, jak i do stworzenia nowych miejsc pracy w sektorze gospodarki odpadami. Podstawowym narzędziem ustanawiającym odpowiedzialność producentów będzie mechanizm rozszerzonej odpowiedzialności producenta, który z powodzeniem funkcjonuje w odniesieniu do opakowań, baterii czy sprzętu elektronicznego.

Nowe podmioty

Nowelizacja wprowadza szereg nowych pojęć, spośród których najważniejszymi są:

• producent wyrobów włókienniczych, wyrobów związanych z wyrobami włókienniczymi (textile-related) oraz wyrobów obuwniczych wskazanych w załączniku IVc – wytwórca, importer, dystrybutor lub inna osoba fizyczna bądź prawna, bez względu na wykorzystywaną technikę sprzedaży, w tym za pomocą umów zawieranych na odległość:
  • mający swoje przedsiębiorstwo w państwie członkowskim i wytwarzający produkty pod własnym imieniem i nazwiskiem lub oznaczeniem, bądź też zlecający projektowanie lub wytworzenie produktu i dostarczający go pod własnym imieniem i nazwiskiem lub oznaczeniem na terenie państwa członkowskiego,
  • mający swoje przedsiębiorstwo w państwie członkowskim i odsprzedający na jego terytorium produkty, pod własnym imieniem i nazwiskiem lub oznaczeniem, produkty wytworzone przez producentów stosownie do poprzedniego punktu, na których nie występuje imię i nazwisko, marka ani oznaczenie producenta,
  • mający swoje przedsiębiorstwo w państwie członkowskim i dostarczający, w  sposób zawodowy, po raz pierwszy na terytorium tego państwa, produkty z innego państwa członkowskiego lub państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej,
  • sprzedający produkty za pomocą umów zawieranych na odległość bezpośrednio użytkownikom końcowym, z uwzględnieniem gospodarstw domowych lub innym niż gospodarstwa domowe, w państwie członkowskim, mający swoje przedsiębiorstwo w innym państwie członkowskim albo w państwie niebędącym członkiem Unii Europejskiej.

Z definicji producenta wyłączeni zostali przedsiębiorcy zatrudniający mniej niż 10 osób, których roczny obrót ani suma bilansowa nie przekraczają 2 milionów euro. Przepisy nie znajdą zastosowania również do samozatrudnionych krawców.

Inne nowe pojęcia to:

• udostępnianie na rynku – dostarczanie produktu na rynek unijny do celów dystrybucji lub użytkowania w ramach działalności handlowej, odpłatnie lub nieodpłatnie,
• organizacja odpowiedzialności producentów – podmiot prawa, który finansowo albo finansowo i funkcjonalnie zapewnia wykonanie zobowiązań wynikających z rozszerzonej odpowiedzialności producenta, w imieniu producentów,
• konsument – osoba fizyczna, działająca w celach niezwiązanych z działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą ani wykonywaniem wolnego zawodu.

Nowe obowiązki nie tylko po stronie producentów

• Najpierw nowe przepisy

Stosownie do art. 22a (4) projektowanej nowelizacji państwa członkowskie zobowiązane są do wprowadzenia regulacji zapewniających, że producenci pokrywać będą koszty:

• zbierania odpadów oraz używanych wyrobów włókienniczych i innych produktów wskazanych w załączniku IVc,
• badania składu zmieszanych odpadów komunalnych, stosownie do art. 22d(6)
• udostępniania informacji dotyczących zrównoważonego korzystania, zapobiegania powstawaniu odpadów, możliwości ponownego użycia, możliwości przygotowania do ponownego użycia, recyklingu, innych form odzysku oraz unieszkodliwiania wyrobów włókienniczych i obuwniczych, stosownie do art. 22c(13) (14) i (17),
• gromadzenia i przekazywania danych do właściwych organów, stosownie do art. 37,
• wspierania badań i rozwoju w zakresie ulepszenia procesów sortowania i recyklingu, ze szczególnym uwzględnieniem tzw. recyklingu włókno na włókno (fibre to fibre recycling).

Widać zatem wyraźnie, że nowe regulacje kompleksowo odnoszą się do problemu niezrównoważonego gospodarowania wyrobami włókienniczymi. Nowe przepisy mają doprowadzić do odejścia od linearnego modelu korzystania z wyrobów włókienniczych ze szczególnym uwzględnieniem odejścia od tzw. fast fashion. Ma temu służyć wyższa jakość produktów, które będą mogły funkcjonować w ramach obiegu cyrkularnego.         

• Rejestr producentów

Każde państwo członkowskie zobowiązane będzie do utworzenia rejestru producentów, poprzez który sprawowana będzie kontrola nad spełnianiem przez producentów opisanych wyżej wymogów (zob. art. 22b (1)). Co istotne, uzyskanie wpisu w rejestrze będzie obowiązkowe – brak wpisu wiązać się będzie z brakiem możliwości udostępniania produktów na rynku. Ustawodawca unijny wskazuje jednak, że spełnienie wymogów wynikających z omawianego artykułu będzie możliwe również poprzez organizacje odpowiedzialności producentów (zob. art. 22b (5)).

Państwo członkowskie zobowiązane będzie do zapewnienia odpowiedniego standardu funkcjonowania rejestru. Chodzi tutaj w szczególności o możliwość złożenia wniosku o wpis w formie elektronicznej oraz zakończenie procesu rejestracji w ciągu 12 tygodni od złożenia wniosku. Należy się jednak liczyć z tym, że koszty funkcjonowania rejestru pokryją sami producenci. Możliwość taką stwarza art. 22 (6)d, który wskazuje jednak, że opłaty powinny być proporcjonalne i odpowiadać kosztom przetwarzania wniosków.

• Organizacja odpowiedzialności producentów

Jak wskazano, obowiązki wynikające z rozszerzonej odpowiedzialności producenta wypełnić można poprzez organizacje odpowiedzialności producentów. Najistotniejsze pozostają w tym zakresie kwestie związane z finansowym obciążeniem producentów, które uregulowane zostały w art. 22c. Wysokość opłat na rzecz systemu rozszerzonej odpowiedzialności producenta zależeć będzie od efektywności środowiskowej konkretnego produktu. Zastosowanie znajdzie zatem zasada tzw. ekomodulacji, która wynika niejako z zasady „zanieczyszczający płaci”. W praktyce oznacza to, że wysokość opłaty zależeć będzie od masy wyrobu, a dla produktów wskazanych w części 1 załącznika IVc również od stopnia spełnienia wymagań związanych z ekoprojektowaniem.

Na ustalenie wysokości opłat trzeba jednak jeszcze poczekać. Trudno zatem ocenić wpływ, jaki nowa regulacja wywrze na producentów. Warto w tym miejscu jednak nadmienić, że stosownie do art. 22c (3)(c) opłaty nie powinny stanowić nieproporcjonalnego obciążenia, w tym dla małych i średnich przedsiębiorstw, które odpowiadają jedynie za niewielką ilość wyrobów włókienniczych i innych wskazanych w załączniku IVc.

• Gospodarowanie odpadami produktów włókienniczych

Nowelizacja odnosi się również do kwestii związanych z gospodarowaniem odpadami wyrobów włókienniczych. Warto zaznaczyć, że już od stycznia 2025 r. wyroby włókiennicze będą zbierane osobno. Ma to umożliwić ich ponowne użycie oraz ewentualnie przygotowanie do procesów recyklingu.

Warto również zwrócić uwagę na wprowadzenie szeregu wymogów związanych z transportem używanych wyrobów włókienniczych poza granice Unii Europejskiej. Minimalne wymogi, które będą musiały spełniać takie tekstylia w celu ich wywozu, określone zostały w art. 22d (9). Chodzi tutaj, między innymi, o dysponowanie dokumentacją wskazującą nazwę i adres przedsiębiorstwa odpowiedzialnego za ostateczne sortowanie lub przygotowanie do ponownego użytku. Nadto, stosownie do art. 22d (8), podmiot transportujący używane wyroby włókiennicze będzie musiał dysponować następującymi dokumentami:

• kopią faktury i umowy sprzedaży, ewentualnie innej umowy przenoszącej prawo własności produktów, która stwierdza, że produkty są przeznaczone i nadają się do bezpośredniego ponownego użytku,
• dowodem uprzedniego sortowania, przeprowadzonego stosownie do kryteriów dyrektywy, w formie kopii obecnej na każdym pojemniku w przesyłce,
• deklaracją osoby fizycznej bądź prawnej, będącej posiadaczem używanych tekstyliów, która zawodowo organizuje transport, że żaden z materiałów w przesyłce nie stanowi odpadu w rozumieniu art. 3 (1) dyrektywy.

Transport musi być również odpowiednio zabezpieczony przed uszkodzeniem, w tym podczas załadunku, rozładunku, w szczególności poprzez odpowiednie opakowanie oraz ułożenie ładunku. 

Ocena regulacji

Projektowane zmiany należy ocenić co do zasady pozytywnie. Dotychczasowy brak regulacji w sektorze wyrobów włókienniczych stanowił bowiem lukę prawną w unijnym i polskim systemie prawa ochrony środowiska. Nowe rozwiązania powinny natomiast zwiększyć racjonalność ekologiczną w procesie gospodarowania wyrobami włókienniczymi, zmniejszając tym samym ślad węglowy tej gałęzi przemysłu. Pozytywny wpływ omawianych zmian nie ograniczałby się wyłącznie do terytorium Unii Europejskiej. Dzięki ujednoliceniu kryteriów w zakresie uznawania używanych wyrobów włókienniczych za odpad i ograniczeniu możliwości eksportu używanych wyrobów włókienniczych poza obszar Unii Europejskiej skutki opisywanej nowelizacji uzyskają wymiar światowy.

Warto mieć jednak na uwadze, że nowe przepisy powinny być dostosowane do uwarunkowań branży włókienniczej i wprowadzać regulacje, którym przedsiębiorstwa będą w stanie sprostać. Z ostateczną oceną nowych regulacji należy się zatem wstrzymać do czasu wydania przepisów wykonawczych oraz implementacji dyrektywy przez polskiego ustawodawcę. Implementacja musi nastąpić w ciągu 18 miesięcy od wejścia w życie znowelizowanych przepisów.  

Karol Maćkowiak, praktyka prawa ochrony środowiska kancelarii Wardyński i Wspólnicy